Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1970, Blaðsíða 3

——----------
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
A
Islenzk skáld-
sagnaritun
eftir 1940
Eftir
Erlend Jdnsson
14. grein
LJÓÐ-
SKÁLD
SKRIFA
SÖGUR
Fátítt mun nú á dögum, að
rithöfundur sinni ekki um æv-
vina nema einni grein bók-
mennta. Hitt er reglan að höf-
undar reyni fyrir sér á fleiri
sviðum og siemji til sfciiptis verk
í lausu mál og bundnu, ogþann
ig hefur því og verið háttað um
höfuindfa þó, sem fjiallað hefur
verið um í greinum þessum; þó
hér hafi einkum verið rætt um
skáldsögur þeirra og smásögur
og þeir séu yfiríhiöÆuð kiunmast-
ir veigina slílkra verkia, hófu
fæstir þeirra ritferil á skáld-
sagnaritun, en byrjuðu til að
mynda ýmsir að senda frá sér
ljóðabækur.
Á sama hátt — eða réttara
sagt gagnstætt — hafa fæstir
höfundar, sem kenndir eru til
ljóðlistar, einskorðað sig við
ljóðformið, en einnig sent frá
sér verk í lausu máli. Meðal
slíkra mætti nefna Jón frá
Pálmholti, Gunnar Dal og Þor-
stein frá Hamri, og eru þá að-
etns fRIr taffhr. En hvorki
munu skáldsögur þeirra né ann
arra ljóðskálda ræddar hér sér
staklega utan þeirra þriggja,
sem sízt verður fram hjá geng-
ið, þegar augum er rennt yfir
sögu íslenzkra bókmennta síð-
ustu áratuga.
- >f -
Stoal þá byrjað á þeim
elzta, sem hóf jafnframt fyrst-
ur þeirra þriggja að senda frá
sér bækur með lausu máli og
byrjaði raunar á því ritferil
sinn, Jón Óskar (1921). Hann
hafði birt bæði Ijóð og sögur í
tímaritum og yngri kynslóðin
vissi, hver hann var, þegar
hann sendi frá sér fyrstu bók-
ina, smásagnasafnið Mitt and-
lit og þitt (1952).
Með sögiumum í þeirri bóto,
ellefu talsins, kunngerði Jón
Óskar vanda sinnar kynslóðar
betur en hann má hafa ætlað
sér. Laglegar þóttu þessar smá
sögur, þegar þær komu út. En
ekki sættu þær tíðindum og
mundu ekki lifa af sjálfum sér
— svo merkilegar eru þær
ekki. En nú — þegar litið er
til baka — má segja þær hafi
verið eins konar loftvog fyrir
sinn tíma. Höfundurinn er tæp
ast leitandi, svo umiglur og óráð-
inn sem hann þó er, en reikar
þetitia fram og aftur á bók-
menntalegum Sprengisandi, þar
sem langt er til næstu kenni-
leita. Auðvitað vill hann eins
og öll ung skáld á öllum tím-.
um hafa opin augu fyrir nýj-
ungum. En meinið er, að nýj-
ungar gefast heldur fáar, nema
þær sem að innan koma, úr hug
skoti skáldsins sjálfs. Og Jón
Óskar fór ekki með neinni form
bylting og varpaði engu nýju
ljósi á samtíð sína — nema þá
ósjiálfrátt ofg þar mieið óbeint.
Sums staðar reynir hann að
beina kastljósi að einstaklingn
um að hætti erlendra höfunda,
sem eru (hvað miasit í tízfcu um
þessar mundir, en er annars
bundnari en svo íslenzkum
kreppuhugmyndum og opinská-
um viðhorfum millistríðsáranna,
að hann áræði að breyta mikið
til í formi og efni; áttar sig vart
á, hvað hann á að telja úrelt
og hvað nýtilegt; læzt annað
veifið vera dálítið innhverfur,
en rekur í pólitískar rokur
þess á milli.
Sem ungur rithöfundur finn-
ur hann að sér þrengt, en gerir
sér óljósa grein fyrir, hvar
sikórinin kreppir eiða hveirs
sé í raium oig veru vant; finniur á
sér að eitthvað nýtt er í vænd-
um, að gömul sjónarmið eru að
falla úr gildi, en ný viðhorf í
mótun og munu þá krefjast
nýrra forma. En hver verða
þau nýju viðhorf og hvers kon
ar form munu liæfa þeim?
Hvert mun verða svipmót þess
tímabils, sem er rétt hafið að
hálfnaðri viðburðaríkri, en ekki
að sama skapi friðsælli öld?
Slíkar og þvílíkar spurning-
ar hlutu að vakna í hugskoti
ungs höfundar á þessum árum
kalds stríðs og existensíalisma.
En svörin létu á sér standa.
Eitthvað nýtt hlaut að vera í
vændum. En hvað var það?
Því mundi enginn geta svarað
nema tíminn sjálfur í fylling
sinni. Mitt andlit og þitt er því
skiigetiö afsprengi þeirra
stefnulausu og litlausu ára,
sem Steinn Steinarr kallaði svo
hnyttilega „erfiða tíma“, fátæk
leg bók og ekki nema miðlungi
frumleg.
Eftir að Mitt andlit og þitt
kom út, tók við tímabil ljóða-
gerðar hjá Jóni Óskari. Hálfur
annar tugur og ári betur leið,
þar til hann sendi frá sér aðra
bók með skáldskap í lausu máli,
söguna Leikir í fjörunni (1968).
Á þeim tima hafði æðimargt
gerzt í heimi bókmenntanna.
Atómskáldið, fyrrum lítilsvirt,
var nú komið í tölu gróinna
höfunda, en samt harla fjar
lægt alþýðu manna; ljóð þess
höfðu óvart farið fyrir ofan
garð og neðan hjá almenningi,
gagnstætt t.d. kveðskap hinna
eldri skálda, þjóðskáldanna;
rödd þess hafði einhverra
hluta vegna ekki náð eyrum
þeirrar fjölmennu breiðfylking
ar, alþýðunnar, sem á endan-
um sker úr — sjaldnast fyrir
eigið frumkvæði, heldur þeirra,
sem hún tekur mest mark á —
hver verk skuli lifa og hver
ekki og bindur þannig enda-
hnútinn á það, sem kallað er í
daglegu tali viðurkenning.
Hvað hafði brugðizt? Skáld-
ið, fólkið, þjóðfélagið? Skáld-
ið hlaut að horfa um öxl; rifja
upp og reyna að muna. —
Einmitt þannig má hugsa sér,
að Leikir í fjörunni verði til:
sem leit aið liðiminii ævi, endiur-
mat á göimlum sjónanmifðium og
rannsókn vegna hugsanlegra
mistaka á nýliðnum tíma. Að
minnsta kosti er þetta endur-
minningasaga; höfundur játar
að hafa „notfært sér ákveðna
þræði úr ævi sinni“.
Drengurinn, aðalsöguhetj a og
söguþulur í Leikir í fjörunni,
er — eins og atómskáldið í sam
félaginu, meðan það var og hét
— hæfilega uppreisnargjarn
til að skoða samfélagið með
gagnrýnum augum án þess þó-
að hafna því með öllu, vilja
ekki við það kannast. Hann leit
ar að gildi handan við gráan
hversdagsleikann og kýs sér
annað hlutskipti en það, sem
aðrir telja honum sjálfkrafa
fyrirbúið. Líf hans verður að
minni hluta athöfn, en að meiri
hluta draumur: „Ef ég hefði
ekki látið mig dreyma um þetta,
þá hefði mér tekizt hitt“ — og
hvarflar milli draums, sem hon
um finnst í sjálfu sér fárán-
legur, og veruleika, sem hann
bægir jafnharðan frá sér; „Ég
get ektod stoilið hversrveginia ég
var að smíða þessa dagdrauma
..." Hann þráir ástina, þó
hann sjái víðast hvar rang-
hverfu hennar, og gefur það út
af fyrir sig glögga hugmynd
um skilin milli eðlis hans og
umhverfis. Hann hefur heyrt
dálítið ljótt um stelpuna, sem
hann er skotinn i. En það gerir
ekki svo mikið til, því það er
tæpast hún sjálf, sem hann
elskar, heldur írnynd hennar í
draumi sínum.

12. jiúlií 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSIN3 3