Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1968, Blaðsíða 9

skynjaði hvíbt sólskinið og
lognið gegnum svefninn. Það
lá á klöppunum og trjánum í
Skallagrímsgarði og haugnum,
þar sem sagt er að Skallagrím-
ur sé heygður.
Einu sinni var Borgnesingur
spurður um atvinnuvegi þar í
þorpinu og hann svaraði á
þá lund, að í Borgarnesi lifðu
menn hver á öðrum. Þetta hef-
ur verið í minnum haft, enda
þótti þessi atvinnuvegur
þeirra Borgnesinga merki'legur.
Kannski var þetta þó ekki
splunkuný uppgötvun í efna-
hagslífinu; ætli menn hafi ekki
alltaf lifað eibthvað hver á öðr
um, bæði beint og í óeiginlegri
merkingu. Borgnesingar eru
auðvitað ekki undantekning.
Þeir lifa að vísu mest á hérað-
inu almennt. Borgarnes er mið-
stöð verziunar og þjónustu fyr-
ir gervallan Borgarfjörð en
auk þess lifa Borgnesingar
hver á öðrum eins og áður. Það
sýnist gefast vel. Auk þess
geta þeir glatt sig við heill-
andi umhverfi. Bæjarstæðið er
einstaklega fallegt, klapparhól
ar, dældir á milli, en eyjar og
sund úti fyrir. Og Borgnesing-
ar hafa lagt það í metnað sinn,
að plássið líti þokkalega út.
Það er líkt með snyrtimennsk-
una og sóðaskapinn, hvort
tveggja er smitandi. Borgarnes
líkist Akureyri að því leyti, að
þar er lögð alúð við umhverf-
ið. Garðarnir klipptir og kemd-
ir.
Sá sem kemur í Borgarnes til
að leita þeirra gömlu og veðr-
uðu bárujárnshúsa, sem ein-
kenna mörg sjávarpláss, verð-
ur fyrir nokkrum vonbrigðum.
Fornminjar af því tagi eru
ekki umtalsverðar í Borgarnesi.
Enda er verzlunarstaðurinn
ekki gamall. Það er ekki svip-
að því sem sjá má á Eyrar-
bakka og Stokkseyri til dæm-
is, eða í Flatey á Breiðafirði.
Þó er eitt hús fornlegt og kall-
ar á athyglina, það er frammi
á tanganum. Það byggði sá
maður, sem hófst fyrstur handa
um að reisa varanleg verzlun-
arhús í Borgarnesi. Þessi braut
ryðjandi hét Jón Jónsson, upp-
runninn frá Ökrum á Mýrum,
venjulega kallaður Akra-Jón.
Húsið sem Akra-Jón byggði ár-
ið 1877 stendur á fallegum stað
og er enn í góðu ástandi að
því er virðist. Einhver sagði
mér, að Thor Jensen hafi um
tíma búið í þessu húsi og sé
Ólafur Thors fæddur þar. Ekki
veit ég um sönnur á því.
En hver eru ti'ldrög manna-
byggðar á nesinu? Trúlega
lendingarskilyrðin. Borgarnes
varð löggiltur verzlunarstaður
árið 1867. Aldarafmælið var
haldið hátíðlegt í fyrra. Sagn-
ir eru um að lausakaupmenn
hafi löngum siglt þangað, því
skÍDalagi er gott á Brák-
arpoili. Þesskonar lausakaup-
menn voru stundum kállaðir
spekúlantar og þóttu viðsjár-
verðir. En fyrsta hús, sem sög-
ur fara af í Borgarnesi, reisti
skozkur kaupmaður þar árið
1858. Hann ætlaði að sjóða þar
niður lax. Þorvaldur. Thorodd-
sen segir, að hann hafi haft
gufubát til flutninga og hafi
raunverulega verið sett gufu-
vél í teinæring úr Borgarfirði.
Húsið tók hann síðar og flutti
upp til Grímsár. Enn liðu ár-
in án umsvifa á nesinu. Átján
árum síðar, árið 1876, reisti
Englendingur íshúskofa úr
torfi, auðvitað til að geyma í
honum laxinn, sem hann veiddi
í Borgarfjarðarám. Hann tjald-
aði samt til einnar nætur og það
var eins og áður segir Akra-
Jón, sem reisti fyrsta varan-
lega húsið í Borgarnesi. Akra-
Jón 'lét líka reisa sölubúð og
Kristleifur á Kroppi telur, að
Óli norski, hálfkrypplingur
hafi séð um smíðina. Þorsteinn
Dalasýslumaður skrifar í ár-
bók Ferðafélagsins 1953, að ár
ið 1887 sé færður inn í kirkju-
bækur fyrsti íbúi Borgarness:
„Teitur ólafsson, fakitor, 25
ára“. Árið 1880 voru sex manns
til heimilis í Borgarnesi og fjór-
um árum seinna reisti Finnur
kaupmaður Finsen verzlunar og
íbúðarhús nálægt því, sem
Kaupfélag Borgfirðinga stend-
ur núna, hann hafði 10 manns í
heimili. Þar með var föst byggð
á nésinu orðin staðreynd. Ekki
iukkaðist Akra-Jóni að verða
kóngur í þessu plássi ti'l lang-
frama, fé hans þraut og norsk-
ur lýsiskaupmaður, sem Jón
hafði verið í sambandi við, hirti
hús hans og vörur upp í skuld-
ir.
Þannig er í fáum orðum að-
dragandi að byggð í Borgar-
nesi. Kauptúnið varð sérstakt
hreppsfélag árið 1913 og á síð-
ari timum hefur það orðið mið-
stöð fyrir starfsemi Kaupfé-
lags Borgfirðinga. Nú tína
húsmæðurnar í Borgarnesi sín-
ar dósir og flöskur niður í
körfur í bjartri og vistlegri
kjörbúð og tekjuafgangurinn
sem átti að endurgreiða um
hver áramót hefur sjálfsagt
farið í að gera þetta svona mo-
derne og fínt. Það er af sem
áður var, þegar Þingeyingarn-
ir Jakob Hálfdánarson og Bene
dikt á Auðnum fóru fótgang-
andi um langan veg norður á
Húsavík til að skipa upp hveiti
í sjálfboðavinnu. Þeir háðu
heilagt stríð við kaupmanna-
valdið og varð mikið ágengt.
Síðan fór snjóboltinn að hlaða
utan á sig. Nú skiptir enginn
upp hveitinu í sjálfboðavinnu
en krafan er kjörbúðir sem
kosta mi'lljónir, jafnvel í smá-
plássum. Sjálfsagt er þetta tím-
anna tákn.
Fyrir utan kaupfélagið hafa
Borgnesingar ýmislegt fyrir sig
að leggja, þar er mjólkurbú og
sláturhús og samtals fimm tré-
smiðjur. I Brákarey er þrifa-
legasta bílaverkstæði á þess-
ari breiddargráðu heimsins, allt
málað í hólf og gólf og vant-
air bara að viðgerðarmennirnir
séu í hvítum sloppum og með
silkihanska. Lík'lega mundi ó-
hætt að setja þar inn hvaða
kádiljálk, án þess að eiga á
hættu að fá hann útataðan í
smumingi að innan. Þetta kem-
ur sér vel fyrir Borgnesinga,
sem hafa dýran smekk fyrir
bíla, þeirra kádiljálkiur er dýr-
asta gerðin af Volvó, sem kost-
ar fyrir 300 þúsund.
Mér skildist á þeim sem ég
ræddi við, að litlar sveiflur séu
á tekjum og afkomu manna í
Borgannesi. Borgarnes er eitt
af fáum kauptúnum við sjó sem
ekki byggir afkomu sína á sjáv
arafla. Borgnesingar eru rót-
grónir landkrabbar. Þeir hafa
enga útgerð, flestir eru á föstu
kaupi og fólk, sem hefur flutzt
þangað er sammá'la um, að þar
sé gott að búa. Að vísu gengur
lífið líkt og í öðrum bæjum,
þar sem íbúafjöldinn er ekki
meiri en svo, að gott er að
fylgjast með náunganum. Það
verður eftirlætisviðfangsefni
margra og Borgarnes er enn-
þá ekki stærri bær en svo, að
þar þekkjast allir. Eins og
gjarnan tíðkast í plássum hafa
sumir borgaranna hlotið viður-
nefni og ganga undir þeim
manna á milli. Sá siður hefur
alltaf verið meira tíðkaður í
smábæjum en til sveita og
stærri kaupstöðum. Hann er
hvimleiður fylgikvilli þorps-
ins, þar sem menn þekkja á-
virðingar, kosti og galla náung
ans út í æsar og hafa dægra-
styttingu af því að fylgjast með
athöfnum hans. Sumir kunna
því þó einstaklega vel; finnst
að þorpið sé eins og ein fjöl-
skylda og viðkunnanlegt að
vita deili á náunganum í
hverju einasta húsi. Þeir hugsa
sér, að það sé liryllilegt að
búa í þessum stóru sambýlis-
húsum í Reykjavík og vita
ekki einu sinni hvað nágrann-
inn beint á móti heitir. Vita
ekki einu sinni hvað hann hefur
í sunnudagsmatinn, hvort hann
fær sér í staupinu eða hvort
hann iðkar evnhver afbrigðileg-
heit, svo hægt væri að ve'lja
honum smellið uppnefni. Þetta
er þó ekki fremur tíðkað í
Borgarnesi en öðrum smábæj-
um. Eitthvað verður fólk a ð
skemmta sér við, maður er
manns gaman. En lífið í
Borgannesi, líkt og í öðrum ís-
lenzkum bæjum, gerist bak við
veggi. Mannlifið liggur ekki á
glámbekk á götum úti, það er
ekki eins og í smábæjum Suð-
urlanda, þar sem allir sitja sam-
an yfir rauðvíni, þegar vinnu
er lokið. Suðurlandamenn þríf-
ast ekki einir sér. Torgin eða
kráin er þeirra daglegi sam-
komustaður; þar eru þeir
miklu fremur en heima hjá sér.
Og meðan karlarnir eru að
ræða pó'litík af ákefð og hita,
eru konurnar á gangi saman,
svartklæddar og dálítið heim-
óttalegar. Mikið er þetta ólíkt
Islandi og íslenzkum bæjum. f
Borgarnesi sést eins og víða
Borgnesingar fjárfesta í steinsteypu svo um munar og byggja
dýr hús og glæsileg.
annarsstaðar, að hendi er
brugðið að gluggatjaldi og for-
vitið auga gefur ókunnugum
vegfaranda gætur.
Þeir sem kunnugir eru segja,
að það sé gott fólk í Borgar-
nesi. Þar hafa fram til þessa
hvorki skáld né listamenn bú-
ið að heitið geti, aðeins venju-
legt dagfarsprútt og ráðd^ld-
arsamt fólk, sem les dagblöð-
in, h'lustar á útvarp og vinnur
til þess að lifa og geta fjár-
fest í steinsteypu og ef til vill
Framh. á bls. 12
Borgarnes teygir sig inn með voginum í áttina
að Borg. Nýr kirkjugarður er fremst á mynd-
inni.
Ungir Borgnesingar róla sér á gæzluveili.
15. sept. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9