Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.1967, Page 1
1*
—
Sigríður Halldórsdótfir og Guðjón Helgason
bjuggu í Laxnesi á fyrsta fjórðungi aldar-
innar. Jónas Magnússon, fyrrum bóndi í
Stardal og vegavinnuverkstjóri um langt
árabil, lýsir hér kynnum sínum af þeim hjón-
um, foreldrum Halldórs Laxness.
Fyrri hluti.
------------------
A A
Tl' V mm mmmm U\
jU( il Jll wm M L
F apdaga-árið 1905 fluttust að Laxnesi í Mos-
fellssveit hjónin Guðjón Helgason og Sigríður Hall-
dórsdóttir. Þau komu frá Reykjavík og voru búin
að búa þar um nokkurt skeið, áður en þau fluttu
að Laxnesi. Guðjón Helgason var vegaverkstjóri og
hafði það starf með höndum öll árin, sem hann
bjó í Reykjavík. Guðjón hafði á hendi vegalagn-
ingar víða um landið, á Austfjörðum, Norðurlandi,
Vesturlandi og í Kjósarsýslu, áður en hann flutti
að Laxnesi. Öll árin, sem Guðjón bjó í Laxnesi, hafði
hann umsjón og verkstjórn Þingvallavegar og fleiri
vega, þar til hann lézt vorið 1919. Guðjón Helgi
Helgason hét hann fullu nafni. Hann var Borgfirð-
ingur eða Mýramaður að ætt, fæddur 19. okt. 1870,
ólst upp á Síðumúlaveggjum í Hvítársíðu til fullorð-
insára.
Ég, sem þessar línur skrifa, kynntist Guðjóni og
þeim hjónum litlu eftir að þau fluttu að Laxnesi,
þekkti heimili þeirra og áhugamál Guðjóns og því
meir sem árin liðu, og margvísleg samskipti urðu
fleiri allt til hins síðasta, að hann féll frá, og síðan
meðan Sigríður bjó eftir mann sinn, þar til hún brá
búi 1928 og flutti til Reykjavíkur.
E g var hjá Guðjóni eins og margir ungir menn
þá í vegavinnu nær öll árin, sem hann bjó í Lax-
nesi, og stund-um á heimili þeirra, ef það var eitt-
hvað sérstakt, sem Guðjón var að láta gera, bygg-
ingar og þess háttar, og varð ég þess vegna m. a.
meira kunnugur Guðjóni og þeim hjónum báðum
og heimili þeirra en margur annar, sem var hjá
honum í vegavinnu, eða samsveitungar og nágrannar.
Þegar litið er til baka yfir nær 60 ára tímabil,
er þau Guðjón og Sigríður fluttu upp í Mosfellsdal
að Laxnesi og flestir samtíðar- og samstarfsmenn
þeirra horfnir og örfáir eftir, sem eru þá og þegar
á förum, sem muna frá upphafi bóndann og athafna-
manninn Guðjón í Laxnesi, kemur mér í hug að
setja þetta á blað svo það glatist ekki með öllu, ef
einhver síðar meir hefur gaman og gagn af að
skyggnast í það liðna.
J örðin Laxnes var ekki talin góð bújörð, áður
en Guðjón Helgason kom þangað, þótt ekki væri
hún landlítil miðað við þær jarðir, sem eiga ekki til
hálendis eða fjalla. En mikið af landinu, sem fjær
liggur, er graslendi, þýfðar mýrar og heldur blautar,
þegar talað er um engjar til slægna, sem þá var
mest lagt upp úr. Jörðin var í hálfgerðri niðurníðslu
langan tíma, áður en Guðjón flutti þangað. Þar
bjuggu fátækir bændur oftast og flestir stutt ára-
tugina áður en Guðjón kom þangað. Þó varð breyting
á nokkur fyrir og um aldamótin síðustu, þegar
þangað að Laxnesi fluttist Páll Vídalín hestakaup-
maður fyrir Cölnes-félagið enska.
Páll Vídalín rak nokkurn búskap í Laxnesi og
byggði þar íbúðarhús allgott á þess tíma mælikvarða,
og stendur það hús enn. Þetta íbúðarhús var byggt
úr timbri og bárujárni, ein hæð og grjóthlaðinn
kjallari. Einnig byggði Páll heyhlöðu heima úr timbri
og bárujárni, ekki stóra, svo þetta var mikil fram-
för og umbót í Laxnesi, því öll hús þar áður voru
í niðurníðslu og falli.
E kki bætti Páll jörðina að öðru leyti nema
þessum byggingum, nema ef segja mætti að síður
væri. Páll Vídalín var eins og fyrr segir hrossakaup-
maður og keypti hundruð og þúsundir hrossa til út-
flutnings, og varð oft að láta vakta stóra stóðhópa
í Laxneslandi yfir lengri og skemmri tíma, eftir því
sem á stóð skipakomum, og hefur þessi mikli átroðn-
ingur farið illa með jörðina eins og gefur að skilja,
enda heyrði ég frá því sagt, hvað landið hafi farið
illa og stórkostlega eyðilagt landið þessi mikli
hrossasvermur, sem þar var á sumrin þau árin, sem
Páll var í Laxnesi, og mundi seint ná sér aftur.
T únin í Laxnesi voru þegar Guðjón kom
þangað mjög slæm, næstum verri en nokkurs staðar
þekktist annars staðar. Þau voru kargþýfð, blaut
og auk þess öll í skæklum. Þar að auki stórgrýttir
þeir túnskæklar sunnan og austan við bæinn. Þannig
heyrði ég frá sagt, þegar talað var um jörðina og
Sigiiður Halldórsdóttir
lýsingu á Laxnestúnunum, þegar Páll Vídalín flutti
þaðan, og jörðin seldist ekki né byggðist.
Eins og hér er drepið á í aðalatriðum um útlit og
ástand jarðarinnar, biðu bóndans ærin verkefni og
margvísleg, enda tók Guðjón þá þegar strax til marg-
háttaðra umbóta í jarðrækt og húsábótum, sem hann
hélt mátti heita látlaust áfram með öll árin, sem
hann bjó.
Guðjón keypti jörðina á sama árinu og hann flutti
þangað af Páli Vídalín. Jörðin var nokkuð dýr miðað
þá við verðlag jarða. En það gerði íbúðarhúsið, sem v
var tiltölulega nýlegt og nokkuð rúmgott miðað við
á þeim tíma í sveit, en önnur hús á jörðinni nema
heyhlaðan voru lítil og léleg.
Fyrsta jarðabótin, sem Guðjón gerði vorið sem
hann flutti, var að leggja veg heim að bænum frá
ánni Köldukvísl, sem rennur sunnan við túnið. Vegur
þessi var uppbyggður og mölborinn. Heim að bæn-
um var engin heimreiðargata frekar á einum stað
en öðrum, því í allar áttir út frá bænum var for-
blautt og þar af leiðandi farið sitt á hvað eftir ástæð-
um hverju sinni. Þetta var hvort tveggja ljótt og
sóðalegt og fór illa með tún og graslendi. Ég held
að þetta sé fyrsti upphleypti og mölborni heimreið-
arvegur sem ég man eftir að gerður hafi verið í
okkar byggðarlagi. Þá gerði hann einnig veg frá
bænum að austan upp að svonefndum Stöðli, upp-
hlaðinn og mölborinn. Þetta þótti mikil og góð bæj-
Guðjón Helgason