Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1965, Blaðsíða 12

H<K>ecrr*lt,
of the Unitftd
»hit« Hou®«
9'*»hingtanr D.C,
Siri
Soraft receni work hy triil &nd X. Swsílerd, whioh haa b*«a cos®«
»u»Ac»t®íí to fli® ín xaíHJiuscript, 3.cad« xae to ox^ect fchet th* elcewwilí ttr*a.
iu* xa«y b« turnetí ixxiö. a n«w orjá iiapcx-tcuit acaro* of encrgy in th« i»-
raodicfc© futur®. C'örfcftin aepöct« of the xsa fcuation which hr-s aríttcxa •*«*»
tc caii fcr wfl.tchf»3»ee#;iaa*>;.•!?/nócecaary, qyick aetiaa ou fcho part
% to hrin® :
Upphaf bréfsins, sem Einstein skrifaði Rooseveit.
EINSTEINSBRÉFIÐ
Framh. af bls. 1
Um hádegi var verki þeirra lokið.
Ein.stein, sem var orðinn sextugur að
aldri, fyligdi vinum sínum tveknur til
dyra, áður en þeir fóru til Princeton,
og sneri svo aftur til seglbáts síns, því
að það var gola þennan heiðskíra dag.
Bréf Einsteins var vélritað morgun-
inn eftir og afhent Szilard, en áður en
hann gat haldið áfram a'ð vinna að
máiinu, þarfnaðist hann undirskriftar
Einsteins á skjalið. Það hafði í för með
sér aðra ferð út á Long Island. ELnhver
vafi lék á orðalagi bréfsins og Szilard
óskaði að ræða sjálfur málið. Mi'ðviku-
daginn 2. ágúst ók hann, eða réttara
sagt, var honum ekið, til að hitta Ein-
stein. Að þessu sinni var annar sam-
landi hans frá Ungverjalandi ekil'l, en
það var Edward Teller, 31 árs að aldri,
sem var eðlisfræðiprófessor við George-
Washington-háskólann. Teller, sem sí'ð-
ar henti gaman að hlutverki sínu sem
ekili Szilards, átti eftir að verða ná-
tengdur úraniumrannsóknunum og á
árunum eftir styrjöldina kom hann fram
með grundvailarkenningarnar, sem
smiði vetnissprengjunnar byggðist á.
Þegar Szilard hafði fengið undirskrift
Emsteins á bréf, sem hann endurritaði
í sutmardvalarstað hans til að geta gert
breytmgar alílt fram á síðustu stundu,
tók hann að undirbúa hinar tæknilegu
ekýrmgar, sem áttu áð fylgja því.
I>essu var lokið hinn 15. ágúst. Nú var
komið að hlutverki Alexanders Saehs,
eins af forstjórum Lehman-fyrirtækisins
og vuiar Roosevelts forseta, en hann
átti að vera meðalgöngumaður.
Sachs, sem var hagfræðingur af rúss-
neskum ættum, var mikill áhugamaður
um alþjóðleg stjórnmál og fylgdist vel
með framþróun vísindanna. Það var til
dæmis vani hans að lesa brezka vísinda-
timaritið Nature. Snemma ársins 1939
hafði hann lesið um kjamorkuklofning-
una í ritinu. Hann kveðst skömimu síð-
ar hafa vaikið athygli Roosevedts for-
seta á möguileitoum kjarnortounnar. Það
var fyrir tilstilli sameiginlegs vinar, að
Saehs hitti Szilard og varð með þeim
hæt’ti sá, sem átti eftir að færa Roose-
veif bréf Einsteins.
En áður en tókst að fá viðtalstíma
fyrir Sachs í Hvita húsinu, sleppti Hitl-
er herjum sínuom lausum á Pólland. Með
yfirlýsin'gunni um tatomarkað hættuá-
stand i lamdinu varð forsetinn mjög önn-
um kafinn. Sachs tókst að fá tiltekinn
tíma hinn 11. október. Þann dag hafði
hann með sér bréf Einsteins, stoýringar
Sziiards, sín eigin minnisblöð og stafla
af tæknilegum skýrslum.
Þegar honum hafði verið boðið inn
í skriistofu forsetans, hóf hann að lesa
úr stojölum sínum. Eftir nokkra stund
mátti sjá, að athygli forsetans var farin
aó dvína, og hætti Sachs þá hinuim lang-
orðu skýrinigum sínum og sneri sér að
bréfi Einsteins. Las hann upphátt fyrstu
og síðustu málsgreinina. Roosevelt var
annars hugar, ef til viill vegna annarra
knyiandi málefna e’ða þá vegna hins
fraimandi tæknimáls kjarnorkuvísind-
anna. Eða með orðum Johns Gunthers,
sem sagði síðar: „Roosevelt hafði álíka
miKla þektoingu á möguleikunum á að
kljúfa úramíuimtojarnann til að koma af
stað keðjuverkun og lögregluþjónninn
á næsta götuhorni".
Roosevelt bað gest sinn að koma aft-
ur a sinn fund dagiinn eftir til a'ð ræða
máiið. Á þeim fundi minnti Sachs for-
setann á vantrú Napóleons á gufuskip
Rooerts Fuiltons, og las síðan þessa stað-
hæfingu brezka eðlisfræðingsinis F. W.
Astons:
„Persóuulega er ég þeirrar skoðunar,
að enginm vafi leilki á því, að bundin
kjarmorka er aiit umhverfis otokur og að
maðurmn muni eirrn góðan veðurdag
leysa úr læðinigi og hafa vald á hinu
nær ótatomarkáða afli hennar. Við get-
um aðeins vonað, að hann muni ektoi
nota hana í því skyni að sprengja næsta
nágranna sinn í loft upp“.
Varðandi þessi ummæli sagði Roose-
velt: „Alex, það, sem þú átt við með
Öllu þessu, er, að við eigum að sjá til
þess, að nazistarnir sprengi okkur ekki
í loft upp“. „Einmitt", svaraði Saehs.
Þegar hér var komið, kallaði forset-
inn inn til sín Edwin M. (Pa) Watson,
hershöfðingja, sem var einkantan nans.
„Þetta krefst þess, að eitthvað verði
gert', sagði Roosevelt og fékk málið í
hendur Watsons og fyrirskipaði honum
að koma á fót ráðgefandi nefnd, sem
myndi kanna og meta vandann.
Dr. Lyman J. Briggs var skipaður for
maður þessarar ráðgjafanefndar um úr-
aníum. Dr. Briggs, sem hafði gengið í
þ.lónustu ríkisins árið 1896, sem jarð-
vegsfræðingur, boðaði nefndina saman
tii fundar að morgni laugardagsins 21.
október. Tveir fulltrúar herafla Banda-
rikianna voru viðstaddir fundinn, þeir
Keitih F. Adamson, ofursti, frá land-
heinum, og Gilbert C. Hoover, sjóliðs-
foringi, frá flotanum. Þeir Szilard, Tell-
er og Wigner voru þar einnig ásamt
nokkrum ö'ðrum vísindamöninum. Eðlis-
fræðingarnir vildu fá fé til að kaupa
grat'ít vegna tilrauna Fermis með keðju
verkanir. Þelr nefndu 6 þúsund dala
upphæð. Einn vísindamannanna benti á,
að ef það tækist að fullkljúfa aðeins eitt
einasta kíló af úraníum, myndi það
samsvara 20 þúsund tonnum aí dýna-
mít.j (TNT).
Adamson, ofursti, sem var úr stór-
skotaliðinu, varð ekki hið minnsta upp-
rtæmur yfir þessu. Hann lét þess geti'ð,
að hann hetfði einu sinni verið skammt
frá sprengjubúri, þegar það spratok í
loft upp, og „það feykti mér ekki einu
sinni um kotll“, sagði hann, og lýsti þvi
mörgum orðum fyrir nefndarmönnum,
hvernig styrjaldir væru unnar af mönn-
um og siðferðiiegu.þreki þeirra, en ekki
vopnum. Þetta r.eyndi á þoilinmæði
Wigners, sem svaraði hvasst: „Ef til
viL! væri bezt, að vi'ð losuðum oktour við
hermálaráðuneytið og dreifðum því fé,
san rennur tiil hersins, meðal hinna ó-
breyttu borgara landsins. Það myndi
sfcórJega styrkja siðferðisþrekið“. Adam-
s«jn lét í minni pokann og sagði: „Jæja,
við höfum fé í þessu skyni“.
1 anni.g hófst kjarnorkuáætlunin.
Þegar litið er til baka til þessara fyrstu
daga kjarnorkualdarinnar er greinilegt,
að au'ðvedt hefði verið að flýta mjög
fvrir þróuninni á árunum 1939—1942.
Til dæmis var hið fyrsta, sem rikis-
st.jórnin aðhófst, þann 21. október 1939,
það að veita samþykki fyrir 6 þúsund
dala fjárveitingu til úraníumrarmsókna.
Þessi fjárupphæð virðist svo vesæidar-
leg í samanburði við þá 2 milljarða
dala, sem varið var til allrar kjarnorku-
áætlunarinnar, að hailda mætti, að þessi
upphaflega framikvæmd hafi veri'ð þýð-
ingarlaus.
Eftir 21. október tafðist málið stund-
um mánuðum saman, þegar dróst að
taka ákvarðanir eða þeim var frestað.
Á þessu tímabili var Sziáard svo á-
hyggjufuMur, að hann kvartaði beizk-
lega um, hversu seinleg þróun mála
var. Leyndin, sem hvíldi yfir kjarn-
orkurannisóiknunum, var svo mikil, að
honum fannst hann þurfa að mótmæla.
Að styrjöldinni lokinni, gaf hann þann
viimsburð fyrir baindariska þinginu, að
meira en ári hedði verið sóað við kjarn-
orkuáœtilunina. Wigner viðurkennir, að
Bandaríkin hefðu getað ráðið yfir kjarn
orkusprengjum mitolu fyrr en reyndin
varð.
Hinsvegar má segja, að kjarnortouvís-
indamennirnir hafi liti'ð notokuð ein-
strengmgisileguim augum til sérgreinar
sinnar. Menn eins og Vannevar Bush og
James Conant, sem skipulögðu áætlun
Bandaríkjanna um rannsóknir í þágu
styrjaldarrekstrarins, urðu að taka til-
lit til fjölda áætlana, og setla þeim
mannaffla, sem var af stoomum skammti.
Þeir gátu ektoi gert það upp við sig
með neinni vissu, hvort sprengjan yrði
virk, og ef hún yrði það ek'ki, hefði
timi og erfiði verið sóað, sem flýtt hefði
getað fyrir smíði ratsjár, annarra
sprengjutegunda og eldflauga.
Hefði kjarnorkuáætlunin borið árang-
ur sinn árið 1944, fremur en árið 1945,
hefði Roosevelt forseti orðið að taka
um það áikvörðun, hvort nota skyldi
kjarnorkusprenigjuna gegn Þýzkalandi
eða ekki. í raun og veru varð það ljóst
veturirm 1944—1945, að sprengjan yrði
ektoi notuð gegn Þýzkalandi. Hún yrði
ekki tilbúin í tíma.
Harry S. Truman frétti um tilveru
kjarnorkusprengjunnar stuttu eftir and-
lát Roosevelts, þarm 12. apríl árið 1945.
Truman tók ákvörðunina um að nota
sprengjuna gegn Japan. Vísindamenn-
irr.ir, sem unnu að hinni leynilegu kjarn
orkuáœtlun, einkum menn eins og Szil-
ard, báru fram kröftug mótmæli við
snkri nottoun vopnsins. Þeir höfðu veri’ð
í Jtapphlaupi við tímann til að verða
á undan Þýzkalandi að smíða sprengj-
una. Engin hætta var á því, að Japan
gæri smíðað hana.
En sprenigjan var notuð á Hiroshima
og nærri sam.stundis vissi veröldin um
tilvtru hennar. Blaðamaður sagði AI-
bert Emstein fréttirnar, þegar visinda-
ma'ðurinn var að koma úr siglingu á
iitlum selgl'báti á Saranac-vatninu. Ein-
st.ein, sem var mjög brugðið, spurði:
„Segið þér þetta í alvöru, ungi maður?“
Þegar hann hafði verið fullvissaður
um, að svo væri, hristi Einstein höfuðið,
og eftir nokkra þögn sagði hann aðeins
ein.a setningu:
„Ach! Heiimurinn er ekki rei’ðubúinn
fyrir hana“.
Síðar varð Einstein mælskari um
sprengjuna. „Hefði ég vitað, að Þjóð-
verjum myndi ekki takast að smíða
kjarnorkusprengju, hefði ég ekkert gert
ti; að hún yrði smíðuð". Um þetta voru
Szito rd og Wigner bá'ðir tveir sammála.
Innan árs frá Hiroshima tók Einstein að
sér að vera talsmaður þeirra vísinda-
manna, sem höfðu áhyggjur vegna
sprengjunnar. „Máttur frumeindarinnar,
sem leystur hefur verið úr læðingi, hef-
ur gerbreytt öllu nema hugsunarhættin
um“, fullyrti hann, „og þannig hrekur
oKkur smátt og smátt til hörmulegrar
ógæíu, sem ekki hefur átt sinn iíka".
Heimurinn befur komizt hjá ógæfunni.
En fjórar þjóðir hafa eytt 50 milljörðum
dala tiJ að koma sér upp birgðum kjarn-
orKuvopna og til að gera þau sem fjöl-
breytJ.'egust. Margfaldri þessari upphæð
hetur verið eytt tiil ti'lrauna og fram-
lei'ðslu flugvéla oig eddiflauga til að flytja
kiarnorkuvopn og sprengjur. Um.fan.gs-
nukiil úraníumvinnsluiðnaður hefur
spiottið upp. Bandarí'kin hafa sett á lagg-
irnar sérstaka stjómarstofnun til að hafa
nieð höndum stjórn þessa nýja og nu..ia
aí'to og þingið hefur stofnsett sérstaka
nefnd í sama stoyni.
Þessi þróun mála á fyrst og fremst við
k.iarnorkuvisindin, en bréf Einsieins
hafði mitoLu viðtætoari áhrif. Það varð
vaidur að geysilegri efflmgu allra rann-
sókna og tilrauna og var upphafið að
hmum öfliugu raunvísindum oktoar. Ein-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
27. tt>l. 1969