Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1965, Blaðsíða 6

—k—ii ...... ....
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 5.
út í barnalegan leikfangakubbaarkítek-
túr. Debussy gat aldrei viðurkennt, að
til væri neitt fyrirframákveðið form —
sífellt leitaði hann hins óútskýranlega.
Hann fetaði ótroðnar slóðir, sem leiddu
til þess áfanga, að frjálst hugmyndaflug
og innblásin augnablik upplifðrar undr-
unar fengu að njóta sín í tónlist.
Debussy var tortrygginn gagnvart risa-
stórum formgerðum og fékkst sjálfur
við að setja samán fíngerð víravirkis-
mynztur, sem voru frjáls og ströng í
senn. í höndum hans urðu allar reglur,
verkefni, lausnir — allt það vanalega
handverk sem kennt er í skólum — til-
gangslausar og fáránlegar. Viðtekin
hugtök þeirrar tónlistarhefðar, sem var
að geispa golunni, giltu ekki um verk
hans — jafnvel ekki þótt reynt væri að
útvíkka eða umbreyta merkingu þeirra.
Debussy hlýtur að hafa snúið sér við
í gröfinni þegar nýklassíkin 3) byrjaði
að herja á heiminn skömmu eftir dauða
hans. Raunar má finna hjá honum áhrif
frá preraffaelismanum 4) — í þeim verk
um sem hann semur við ljóð Villons og
Charles d’Orleans. En þessi frávik eiga
lítið skylt við þær afskræmingar ann-
arra tónskálda, sem á eftir honum komu.
Það er ekki átt við neinn ákveðinn stíl
með titlinum „Hommage á Rameau" —
verkið er vissulega í saraböndustíl, en
að formi til er það algjörlega frjálst.
L istamaðurinn Debussy útilokar
hverskyns akademisma — hann er and-
staða allra kyrrstöðu, hvers þess forms
sem ekki verður til og vex á hinni líð-
andi stund. í tónlist Vesturlanda varð
hann einstakur og einangraður. Síðari
tímar leiddu í ljós, að þessi sérstaða
hans var ekki timabundin, en núna er
auðveldara en áður að gera sér grein
fyrir í hverju hún er gólgin. Debussy
rífur niður hvert kerfi, sem ekki af-
markast af hinum músíkalska tíma. f
verkum hans, einkum þeim síðari,
breytir tíminn oft merkingu sinni og
hlutverki. Meðan hann þróaði tækni
sína, hugmyndir, frumleik og form-
skyn, varð hann að kollvarpa öllum hug-
myndum og hugtökum, sem þá voru ein
álitin óbreytanleg og rétt. Það sem er
á sífelldri hreyfingu — augnablikið
sjálft — verður hlutgengt í tónlist. En
ekki, eins og margir álíta, sem ósjálfráð
viðbrögð, endurskin flöktandi atburða
svífandi framhjá í straumi tímans, held-
ur sem afleiðing þeirrar skoðunar að
músíkalskur tími sé afstæður og óum-
snúanlegur og þar með öll hin músik-
alska veröld. í gerð og samsetningu
hljóðsins birtíst þessi skilningur í af-
neitun á öllum viðurkenndum reglum
Claude Debussy. Málverk eftir Marcel Baschet (Róm, 1884).
hljómfræðinnar : víxlverkanir milli sér-
hverra hljóma eru afstæðar og breyti-
legar — í heildarsamhengi laga þær sig
ekki eftir einu ákveðnu og óbreytanlegu
kerfi. Rytminn er mikilvægur þáttur í
þessari þróun, sem miðar að því að gera
bragarhætti tónlistarirtnar sveigjanlegri.
Og tónblærinn breytir stíl verksins al-
gjörlega, bæði heildarblæ þess og hljóð-
færaskipan. Þess kjarkur til sjálfvalinn-
ar sjálfsmenntunar í öllu, sem að tón-
smíðum laut, gerði Debussy kleift að end
urmeta öll atriði tónsmíðavinnu, sem
brátt l'eiddi til róttækra ef ekki ógnvekj-
andi umbreytinga. Báðar myndirnar, sem
dregnar eru upp af Monsieur Croche,
sanna þetta — en noir: „Þið eruð hylltir,
hlaðið á ykkur orðum og titlum, en þið
eruð bæði undirförulir og frekir, sam-
bland af apa og húsdýri“ — en blanc:
„Maður verður að leita ögunar í frels-
inu, en ekki í stirðnuðum formúlum lífs-
skoðana, sem fyrir löngu hafa reynzt ur-
eltar og hæfa aðeins smámennum“.
I augum tónkerfinga og fræði-
mana var það ægilegasta ýfirsjón De-
bussys að kunngera engar reglur né
setja nein lög. En er ekki sú „van-
ræksla“ hans óskadraumur, sem heillar
okkur hvað mest?
Fáir tónlistarmenn hafa verið jafn ein
mana og Debussy; samtíð hans þröngv-
aði honum oft til að leysa vandamál
sín á lipran og látlausan hátt. En ein-
mitt þessi dýrmæta einangrun ásamt
hinni miklu reynslu hans og þekkingu
á því, sem ekki verður tjáð með orðum,
í hæsta lagi gefið í skyn, gerðu hann að
eina alþjóðlega tónlistarmanni Frakk-
lands, a.m.k. á lSdu og 20stu öld. Lokk-
andi kraftur og leyndardómsfullir töfrar
streyma frá Debussy. Staða hans á
þröskuldi nýs tíma líkist ör, sem þýtur
ein mót himni. Hann lét aldrei freistast
til að fylgja gömlum forskriftum, því
hann einsetti sér alltaf „að gera örlítið
meira en nauðsynlegt er“.
r
^ ezanne og Mallarmé voru sam-
tímamenn Debussys: þetta þrístofna tré
er kannski frelsishlynur nútímalistar.
Það, sem þessir menn sögðu eða vildu
segja, verður ekki skilið með skynsem-
inni einni. Án efa vildi Debussy gefa
til kynna, að það er mikilvægara að
gera byltingu en láta sig dreyma um
hana.
ATLI HEIMIR SVEINSSON
íslenzkaði.
Athugasemdir þýðanda
1) Titill greinarinnar höfðar til einnar
af prelúdíum Debussys — General
Lavine (skriða, hér eiginnafn) —
eccentric, sem útleggst „Lavine hers-
höfðingi, hinn sérvitri“.
2) Monsieur Croche er dulnefni sem
Debussy skrifaði undir í Revue
Blanche, tímarit ungra listamanna. I
gegnum Monsieur Croche, hugarfóst-
ur sitt, kemur hann skoðunum sínum
og gagnrýni á framfæri.
3) Stravinsky er höfuðpostuli nýklass-
ísku stefnunnar, sem hóf göngu sína
á árunum eftir fyrri heimsstyrjöid-
ina, en í fótspor hans fylgdi mislit
hjörð, ýmsir minniháttar spámenn,
svo sem Hindemidt og fleiri. Ný-
klassíkerarnir þóttust leggja mikla
rækt við gamla hefð, sem birtist oft
í verkum þeirra á heldur óskemmti-
legan hátt: þeir stældu stíl hinna
látnu meistara, en unnu sjaldnast í
anda þeirra. Flest verk nýklassíker-
anna voru hvorki klassísk né hefð-
bundin — aðeins gamaldags.
4) Preraffaelismi var stefna í málara-
list sem átti upptök sín í Englandi á
19du öld og var andóf gegn dýrkun
manna á endurreisnartímanum.
Preraffaelítarnir þóttust sækja áhrif
til ítölsku prímitívistanna. Dante og
Beatrice eru aðalmótívið í list Ros-
etts, sem var þekktastur þeirra.
Stefnuskrá preraffaelítanna hafði
meiri áhrif en verk þeirra; hún var
uppreisn hins rómantíska hugsæis
gegn iðnbyltingunni, sem þá fór i
hönd.
SVIPMYND
Framhald af bls. 2.
þau við á fronsku, þótt hann hafi lært
ensku og skiilji ítölsiku.
egar Horowitz dró sig í hlé árið
1953, bjóst enginn við, að hléið yrði
langt. Hann segir nú, að jafn erfitt sé að
byrja konzertahald að nýju og það hafi
verið fyrir hann að draga sig í hlé. Hann
hafði engan frið í fyrstu fyrir aðdáend-
um, sem skoruðu á hann að hefja tón-
leikahald að nýju, en hann stóðst allar
freistingar. Sögur gengu um það, að
hann væri likamlega veikur, andlega
sjúlkúr, hefði fengið taugaáfall, lægi í
geðveikrahæli og mundi aldrei leika aft-
ur. En Horowitz, sem bjó allan tímann í
húsi sínu í New York, virtist harðánægð-
ur með lífið.
Hann segir nú, að hann hafi fengið
snert aif kvillanum, sem hrjáir alia kon-
zertleikara. „Það má vera, að taugar mín-
(J LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ar séu stundum þandar til hins ýtnasta,
en ég er ekki taugasjúklingur“, segir
hann. „Það þarí sterk bein til þess að
þola þetta líf, að vera alltaf á ferðalagi,
alltaf að spila og alltaf í fullkomnu ásig-
komuiagi. í 33 ár var ég á ferðalagi, sat
í járnbrautarlestum og heimsótti stórar
borgir og smáar. Ég gat ekiki lesið í
lestinni, því að hristingurinn truflaði
sjónina. Ég var alltaf að flýta mér, til
þess að koma ekki of seint, og þegar
hiljómleikarnir voru afstaðnir, fór ég í
bíó til að slaka á spennunni. Ég var
orðinn þreyttiur á þessu lífi“.
Vinir ihans eru ekki eins vissir um það,
að hann hafi ekiki verið orðinn tauga-
veiklaður. Fyrst eftir að hann dró sig
í hlé, vildi hann varla sjá nokkurn
mann, en sat heima og gruflaði. Hann
hafði alltaf Verið „yfirspenntur", kurteis
en afar hlédrægur, og átti ekki auðvelt
með að umgangast fól'k, sízt í fjölmenni.
Tónilistarmenn eins og Arthur Rubin-
stein, sem eru sifelilt hressilegir í bragði
og útihiverfir, þarfnast beinlínis áheyr-
enda og þrífast bezt í margmenni.
Horowitz er andstæða slíikra manrna,
innhverfur og gerir sér far um að láta
sem minnst bera á sér.
í vinnuherbergi hans eru, auk flygils-
ins með myndunum, málverk eftir
Picasso, Rouauit, Manet og Degas. Einna
mest ber á stóru málverki frá „hvíta
tímabili“ Picassos: „Acrobate au repos“
(Loftfimleiikamaður hvílist). Horowitz
kveðst hafa hugsað mikið um tækni í
píanóleik að undanförnu og verið þá
stundum beizlkur í lund. Hann veit vel,
að sumir ásaka hann um að leika aðeins
með fingrunum, en sálin eigi þar engan
h'lut að máli. Hann sé fullkominn tækni-
lega, en kaldur tilfinningalega.
„Þessir gagnrýnendur skilja mig ekki“,
segir hann. „Þeir halda, að sá, sem hefur
yfir tækni að ráða, sé vélrænn; að
„tekniskur" píanóleikari hljóti að vera
„mekanískur". Ég er upp með mér af því
að vera kallaður bezti píanóleikari heims,
tæknilega séð, því að tækni er ekki bara
leikni og hraði. Sagt er, að ég leiki hrað-
ar og hærra en nokkur annar. Ég hef
haft nemendur, sem leika hraðar en ég
get. En hvað er þessi tækni? Það er að
hafa góða rödd og kunna að syngja vel.
Rödd slaghörpunnar er tónninn, sam-
hljómur tónanna, blæbrigðin. Ég reyni
að syngja með þessari rödd. Það þarf
talsverða tækni til að spila fyrsta kaflann
í Tunglsskinssónötunni eða mazúrka eft-
ir Chopin, eða ná rétta hljómnum í verk
um eftir Scriabin.
Gamli kennarinn minn í Kænugarði,
Felix Blumenfeld (hann var hægri hönd
Antons Rubinsteins), gat ekki leikið
fyrir mig, því að hann var lamaður, en
hann sagði við mig: „Hlustaðu bara á
sjálfan þig, Volodja“. Þetta sama segi ég
við unga píanóleikara, sem koma til
mín: „Hlustaðu og syngdu". Við eigum
að hlusta á gamla bel-canto-söngvara,
Battistini, Anselmi og Sobinov. Menn
ættu að spila á sama hátt og þeir syngja.
Til þess þarf samræmingu huga, hjarta
og fingra. Ef tækni er þversumman af því
sem Bandaríkjamenn kalla „phrasing,
Framh. á bls. 15
____________________ 27. tbl. 1955