Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1965, Blaðsíða 4

Lítil athugasemd við
um Vatnsdæla sðgu
Eftir Pétur Asmundsson
Eg hef fyrir 9kömjmi lesið
rx smíð nokkra eftir dr.
Benjamín Eiríksson, er hann kall-
ar „Um Vatnsdælasögu“ (Helga-
fell II. 1964).
Finnst mér ský- ngar og niður-
stöður doktorsins verið allhæpnar
þegar þær eru bornar saman við
söguna og munu btt samræmast
skoðunum manna á sögunni, þ.e.a.
s. meðan fólk almennt var læst á
íslendingasögur. Af því mér sýnist
skýringar dökíorsins lítlí geta sam-
ræmzt því sem sagan segir um
menn og viðburði, vil ég í stuta.u
máli gera grein fyrir mínu áliti.
Það mun álitið að Vatnsdæla sé
með eldri og ábyggilegri sögum,
enda sennilega skrifuð á Þingeyr-
um, svo að segja a sjálfum sögu-
slóðunum, og því hægt um vik að
afla upplýsinga og munnmæla um
menn og viðburði, þvi mjög er lík-
legt að þar hafi lifað ailglögg munn
mæli um viðburði sögunnar og þá
sem koma þar helzt við sögu.
Do*ex>rinn segir (bls. 4) að sér
virðist efnið á þá leið „að synj”
Ingimundar gamla é Hofi fara að
mönnum, sem þeir kalla illmenni og
illvirkja, og taki þá af lífi. En mér
virðist helzt að Vatnsdæla segi frá
því, að nokkrir heiðnir og vanstillt-
ir misindismenn fari að kristnum
einsetumönnum og drepi þá sak-
lausa.“
Þessari skoðun sinni til styrktar til-
færir doktorinn sögiuna um Þóróif
heljarskinn. Um hann segir Vatnsdæla:
Hann var illa kenndur af mönruuim;
Uorsteinn Ingimiundarson kveðst ekki
vilja byiggð hans nema bann breyti hátt
um sínum, en gefur honum þó kost á
að búa kyrr, ef hann taki annan upp,
þ.e. að hann leggi af stuldi, en gerir
hann ekki skilyrðislaust byggðrækan.
En Þórólfur færir þá byggð siína í virki
suður við Friðrrwmdará í stað þess að
sinna sanngjömum tiimælum héraðs-
höfðingjans. í virkimu he'dur hann sig,
ásamt einhverjum misindismönnum, þar
til Vatnsdælir geta ekki lengiur þolað
stuldi hans og fara að honum, en þá
kostar Þóróilfur á rás, er Jökull hefur
með harðræði komizt í virkið, en er
hann sér að hann dregur. ekki undan
Jökli sezt hann niður og grætur áður
en Jökull drepur hann. Doktorinm læt-
ur að því ligigja að Þórólfur gráti yfir
illsfeu Vatnsdæila. Eru þó þess ekki
ófá dæmi að þrælar og lítilmenni gráti,
er þeir eru í hættu eða álíta sig vera
það, sbr. Naigla í Eyrbyggju og Glaum
í Grettissögu. Er eftirtektarvert að
sögurnar nefna þar til helzt vestræna
menn, sem eftir því virðast hafa verið
hugdeigari en Norðmenn eða Germanir
yfirleitt. Margt virðist. benda til þess,
að Þórólfur hafi ekki verið norrænn
að kyni. Landnóma segir Friðmumd
hafa mumið Forsæludal, en getur ekki
ættar hans. Má af þvi álíta að hann
hafi ekiki verið gafugur maður. Mætti
ætla að Þórólfur hafi verið spnur hans
eða fóstursonur. Ingimunduir Iherjaði
mörg suimur í vesturveg og mætti því
ætla að hamn hafi flutt þaðan vest-
rænt fólk, bæði frjálsa mienin og þræda,
sem síðan hafi siumt flutt með honum
til íslands. Er mjög líklegt að Friðmund
ur hafi verið vestrænn heimamaður
hans, sem -iiann hafi gefið frelsi og
sett niður í Forsætludal. Bendir það til
þess að ef Þórólfur hefur verið vest-
rænnar aettar, þá hafi hann ekki virt
lög landsins og geirzt þjófur. Eru þess
og tæplega dæmi að norrænir menn
gerðust þjófar að nauðsynjalausu. Er
auðsætt að Ingimundur hefur notið
óskiptrar virðingar meðan harus naut
við, því ekki getiur Vatnsdæla itlvirkja,
fyrr en eftir hans dag. Hafa þeir senni-
lega álitið sér óhættara að hafa sig í
frammi er synir hans voru taknir við
héraðsstjórn, lítt reyiidir menn, þó önn-
ur yrði raiunin á. Vatnsdæla getiur ann
ars illvirkja, Þóróifs sleggju, sem Ingi-
mundarsynir tóku af lífi. Ekki hygg ég
að doktornum fyndist nein héraðsbót
að nágrönnum sem legðust á fé hans
eða annarra. Þar sem Vatnsdæila talar
um „blótgryfjur" Þórólfs og doktþrinn
álítur að hafi verið um einsetumanna-
hús að ræða, hygg ég að um hafi verið
að ræða fylgsni sem Þórólfur og félag-
ar hans hafi geymit í þýfi sitt. Hitt skipt
ir ekki máli hvort Þórólfur hafiur talið
sig kristinn, því það ha±a mörg illmenni
gert fyrr og síðar.
E g sé ekki neitt sem afsanni um-
mæli sögunnar um hann, eða af hverju
sé hægt að draga þá ályktue að Þór-
ólfur hafi verið maður vel siðaður. Þá
snýr doktorinn sér að þvi að ræða um
höfuðdýrlinga sína í Vatnsdælu, þau
Ljót og Hrolleif. Hafi sögiuskýring dok-
torsins verið skrítin, verður hún nú
næsta furðuleg. Vatnsdæla lýsir
Hrolleifi srvo, að hann hafi verið
inn mesti ójafnaðarmaður.
Segir sagan svb fyrst af þeiim
mæðginum: ......Hiolileifur ok var kaill-
aðr inn mákli, hann kom út í Hvítá ok
móðir hans sem Ljót hét, lítt var hon
'lofut at skaplyndi þvi ein var hon sér
í lýzku ok var þat líklegt, því hon var
fám góðum mönnum lík‘“. Þannig er
kynning sögunnar á þeim mæðginum
og gefur hún til kynna að þar séu ekki
nein eðailmenni á ferð'. „Ein vair hon
sér í lýzku... Og fám góðum mönnum
lík.“ Þetta finnst mér benda til, eins
og dcktorinn tekur réttilega fram, (bls.
16), að Ljót hafi haft annan sið og ver-
ið af ólíku þjóðemi en aðrir landsmenn,
sem allflestir voru norrænir þó fiáir ein-
ir vestræmir menn væru meða! þeirra.
Þetta mun geta bent til þess að Ljót
hafi verið af þjóðemi, sem hér hefur
verið lítt kunnugt. Mætti hugsa sér að
hún hafi verið af mongólsfcu, (finnsiku
eða öllu heldur af slavnesku), þjóðemi
og verið hertekin og ilutt til Norags eða
Vestureyja. Nokkuð er það að hún er
meiri ókind en um getur meðal nor-
rænna eða jafnvel vestrænna manna.
Sagan segir frá því að Sæmundur
tekur við þeim, en svo er að sjá sem
honum sé engin aufúsa á þeirra þar-
komu enda segir hann: „...en þat er
mitt huigboð, at verr °é þér fengit móð-
ur en föður ok mjök em ek hræddr
um, at þú sért meir í hennar ætt en
föðurfrænda“. Ekiki virðir HroLIeifur
ritgerö
Pétur Ásmundsson.
meir frændsemi og gestrisná Sæmundar
en svo að hann hefir uppi yfirgang
og óþokikaskap við Geirmund, son hans,
og aðra heimamenn og neytir þess að
hann er rammur að afli og hefur í
fuilu tré við þá. Er Sæmundur vandar
um framferði hans, svarar hann skæt-
ingi. Sér þá Sæmundur sér ekiki fært
að hafa hann þar heima en setur hann
niður úti á Höfðaströnd, en gefur hon-
um þó það heilræði, að hann sfculi vin-
gast við ina betri bændur þar ytra.
Hrolleifur sýnir enn eð hann er óhætfur
að búa við betri mann, því hann tekur
þegar að sýna fyrri hætti urn uppi-
vöðslu og yfirgang. Hann krefst þess
að Uni gefi honum dóttir sína án þess
að hefja bónorð til hennar að land-
sið, og þegar Uni vísar hiomum frá, svar-
ar Hrolileifur með hrofea, „skal hon vera
frilla mín, ok er henni þó fuilkosta“.
Teknr Hrolleifur þá að venja komur
sínar til Una og vill fífla dóttiur hans.
Lætur hann eigi af húsgöngum sínum
þó vandað sé um við hann og verður
úr fullur fjandskapur, sem leiðir til
þess að Hrolleifur vegur Odd Unason
og er rekinn burt af staðfestu siinni,
er Sæmundui' hetEur fengið honum. Ekki
verður hlutur Ljótar betri, hún eggjar
son sinn til yfirgangs og ofbeldis gagn
vart þedm feðgium í Unadal. Þeigar
Hrolleifur kemur heim frá drápi Odds
segir: „hon lét vel yfir því, að eiigi réði
búkarlar eða synir þeirra ferðum hans,
þeir er sætti illyrðum við hann“. Er nú
land Hrolleifs tekið af honum í sakar-
bætur og hann gerður héraðsræikur úr
Sfcagafirði. Nú getur Sæimundur ekfci
tekið hann heim til sín og hefur þau
ein kynni af honum, að sízt m/uni hann
taka han-n á sitt heimili, en frænd-
ræknin bannar honum að gera hann
sér algerlega afhendan og þá leitar
hann til Ingimiundar, vinar síns, er
hann treysti bezt og vissi filesta far-
sælást af. Hann hyggur Ingimund vera
þann rnann sem helzt sé treystandi til
að manna Hrolieif og gera úr hpnium
siðaðan mann. Ingimundur er ófús að
taka við þeim mæðginium, sem hann
hefur haft illa eina afspurn af, en læt-
ur þó til leiðast fyrir bænastað vinar
síns. Tekur hann nú við þeim. En Ljót
og Hrolleifur eru þeir endemismenn að
gestrisni og góðlgirni Ingimundar hefur
enigin áhrif á þau. Enda virðast þau
sérstaklega gera sér far um að launa
gott með iilu. Ekki eru þau mæðgin
dælli við að eiga á Hofi en verið hafði
og ketur Ingimundur hann því færa
byggð sína í Ás; þar heíur hann enn
uppi yfirgang eftir því sem hann fær
við komið, gagnvart Hofsmönnum. Eink
um virðist hann hafa verið ágengur
um laxveiði, er hann hefur átit til móts
við Hofsmenn. Hrekur Hrolleifur hús-
karla Ingimundar úr ánni með grjót-
kasti, meiðingum og il.yrðum. Reiðast
þá synir Ingimiundar o.g halda til ár-
innar, og var þar engi vinafundur, því
þeir grýtast yfir ána og skjóta spjótum
hver að öðrum og vitl Ingimundur,
gamall og nær blindur, stilla til friðar
og riðu á ána millum þeirra. En Hroll-
eifur sér þorna færi á Ingimundi, skýtur
að honum spjóti og særir hann
banasári. Ingim.undur keimst heim með
tilstyrk smalamianns sins og í öndvegi
sitt, en biður smaann að fara og að-
vara Hrolleif. Ekki lekur Hrolleiíur
sveininum góðmannlega, er hann segir
honum orðsendingu Ingimundiar, og er
það eitt til að hann drepur ekki piltinn
að hann segir hpnurn að Ingimundur sé
dauður og virðist hann gleðjaet við
fréttina að sér hafi tekizt að drepa vel-
geiðarmann sinn. En drengskapur og
göfgi Ingimundar er söm gagnvart
Hrolleifi. Hann telur sig skyldan að að-
vara þann mann, er hann hafði við tek-
ið til halds og trausts vegna bónar vin-
ar sins. Hin norræna drengskaparhug-
sjón kemur hér fagurlega fram, að
verða vin sínuim aldrei „fyrri at flaum-
slitum“ og munu þes.su lík dæmi fá í
sögum. Er nú líklegt að synir þessa
drengskaparmanins seu misindismenn,
sem fari að sakjaiusum monnuim og
drepi þá, aðeins vegna þess að þeir
hafi annan sið en aðrir Vatnsdælir?
Þorsteinn heitir á þann er sólina hefði
skapað; voru það sízt taldir misindis-
menn er svo gerðu.
En þeir bræíur eru böm síns tíma
og virðast hafa verið hjátrúarfullir
að þeirra tíma hætti, t.d. trúað á galdra
og særinigar. Má sjá að þeir hafi haft
fyrir satt að Ljót kerling væri fjölkunn-
ug og gæti eflt Hrolleif með trölldómi
sínum. Einnig bafa þeir hlífzt við hann
vegna þess, að hann var skjólstæðirug-
ur föður þeirra. Það er Jökulil sem sér
fyrir, að þeim standa fyrr eða síðar
óhöpp af Hrolleifi. Aðeins virðing
Jökuls fyrir föður þeirra og inn
heiðni drengskapur aftrar því að hann
hafi drepið Hralieif.
Hlutur HúDlieifs verður æ verri
sem hann er betur athugaður. Hann er
landiseti Ingim-undar sem hefur alla
hluti vel til hans gert. Hann hefur
leyfii til að veiða í Vatnisdalsá, að því
tilskildu að hann gangi úr ánni fyrir
Hafismönmum. Þegar heimamenn frá
Hofi koma til og biðja Hrolleif að rýma
úr ánni, svarar hann þeim illyrðum og
hrekur þá. Þeigar þeir bræður fara til
og viLja ná réttu af Hrolleifi biður
Ingim.undiur þá að sýna stillingu og
kveðiur þar til fyrstan Þorstein. Eru
þeir bræður allreiðir sem von er til, er
Hilrlleifur gerir sig stóran, en er í full-
komnum órétti gagnvart landsdrottnum
sinum. Er Jökull, sem er skapstór og
skapbréður, allæstur vegna yfirgangs
landsetans. Þegar Hrolleifur srvarar illu
einu vill hann ráðast að honum, sem
þá lætur hefjast að landi og grýtir að
Hofsmönnum. Er Ingimundur kemur til
og biður hann ganga úr ánni, skýtur
hann spjóti að veligerðarmanni sónum
og særir hann ólifissári. Leynir Ingi-
mundur áverkanum fyrir sonum sínum;
er helzt að sjá sem hann fari nokkuð
frá þeim og skuggsýnt hafi verið orð-
ið. Er hann kemur heim sendir hann
Hrolleifi aðvörun. Þeir bræður koma
ekki heim fyrr en dimmt er orðið oig
þá fyrst vita þeir tiðindin, þó Þor-
steinn segi að sér segi illa hugur um
ferð föður síns. Hafa þeir bræður ekki
séð tilræði Hrolleifs og þvi eikki farið
þegar að honum og drepið hann. Er
þeir heyra um aðvörun föður siíns við
HroMeif keaniur á þá hik. Það er komið
Framihald á bls. 12.
d LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. tbl. 1965,