Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1963, Blaðsíða 9

BerTínar, hún er skrifuð hérna niðuT,
og við þurfum ek,ki annað en setja
nöfnin okkar undir“.
Hann andaði heitu og köldu eins
og honum þóknaðist. Hann sendi Churc-
hiLl og stundum Roosevelt skamma-
ekeyti og sagði að skipalestum banda-
manna hefði mistekiat að koma her-
gögnuim til Rússliands. En öllum til
anikillar undrunar var hann léttur í
Ekapi og elskulegur, þegar sendimenn
Churdhills, Eden eða Ismay, heimsóttu
Ihann skömmu síðar. Ég hef heyrt hann
snúast frá hótunum til furðulegrar
sanngirni á einni mínútu. Og jafnhratt
gat hann brugðið fyrir sig fáguðustu
kurteisi og dónalegustu háðsyrðum til
ekiptis, án þess að brýna raustina nokkru
Einni.
Hann beitti mörgum aðferðum til að
bera sigur af hólmi í viðskiptum sínum
við aðra. Eitt sinn er Montgomery heim-
sótti hann, hafði hann með sér tvær af
bókum sínum og kassa af whisky til að
gefa Stalín. Og ég bar þetta inn í vinnu-
stofu Stalíns. Stalín leit varla á kass-
ann, og það fyrsta sem hann sagði við
Montgomery, um leið og hann benti á
gjafirnar, áður en Montgomery hafði
lokið opinberum kveðjum, var: „Já?
Og hvað viljið þér fá hjá mér?“
Hann beitti svipuðum aðferðum allan
þann fund. Þegar leið að lokum hans,
dró Montgomery upp vasabók, sem
hann safnaði rithöndum í, og spurði
Stalín kurteislega, hvort hann vildi
skrifa í hana. Stalín lézt ekki skilja
(samt minntist ég þess að á Fotsdam-
ráðstefnunni gekk Stalín eitt sinn hring-
inn í kringum borðið við máltíð og safn-
aði rithöndum á matseðilinn). En nú
hélt hann áfram að láta sem hann skildi
ekki, unz Montgomery var kominn í þá
aðstöðu, að svo leit út sem hann væri að
betla. Þá reis Stalín rólega upp frá
fundarborðinu, gekk yfir að skrifborði
sínu, tók upp penna og skrifaði hiklaust
í bókina. Montgomery rétti mér hana til
þýðingar. Stalín hafði skrifað: „Kveðjur
til brezku hermannanna“. Og fyrir neð-
an: „Stalín".
Hann fnæsti hörkulega að Churc-
hill í Potsdam, þegar hinn síðarnefndi
minntist á þá erfiðleika, sem Bretar
mundu eiga við að stríða á næsta vetri,
ef þeir neyddust til, vegna tillagna
Stalíns um Ruhr-héruðin, að sjá hluta
af Evrópu fyrir kolum af sínum litlu
birgðum. Stalín sagði hvasst, að Rússar
væru í miklu verri aðstöðu. Þetta var
að vísu rétt, en svo bætti Stalín við, að
hann gæti ^agt ráðstefnunni hvernig
ástatt væri i Rússlandi, en ef hann gerði
það, óttaðist hann að Churchill táraðist.
Ein af þeim þjóðsögum um Stalín,
sem ennþá heyrist erlendis, er að hann
hafi verið eldfljótur að hugsa og alltaf
komizt beint að efninu. Það er satt, að
hann var vel gefinn, hafði gott minni og
missti aldrei sjónar á marki sínu. En
Stalín var aðeins stuttorður og gagn-
orður vegna þess að hann var stirð-
mæltur. Ég heyrði hann aldrei segja
langar setningar, nema þegar hann var
að rifja upp endurminningar (eins og
þegar hann var að basla við að sann-
færa foringja bandamanna um að hann,
en ekki Sjúkoff, hefði unnið Berlín).
Við slík tækifæri gat hann átt til að
tala í tvær eða þrjár mínútur.
Þ aS var líka prýðileg aðferð fyrir
Stalín að tala með túlkum. Hann fékk
þá tima til að hugsa sig um. Hann beitti
sífellt spurningar-og-svars-aðferð sinni,
þurfti ekki að nota minnisblöð og sagði
eðeins eina eða tvær stuttar setningar í
senn.
Þegar Stalfn stóð uppréttur, var hann
vanur að spenna greipar á maga sér —
eða hærra — eins og munkur, jafnvel
meðan hann var að leggja áherzlu á orð
sín. Það gerði hánn með því að snúá
lófunum lítið eitt fram á við, án þess þó
að taka hendurnar af bringunni. Þessi
stelling hans var mér alltaf tákn hins
innhverfa eðlis hans. En ég sá ótal sinn-
um merki um grimmd, hörku, slægð,
meinfýsni, kalda hefndarhyggju og tor-
tryggni. En mest af öllu bar þó á nærri
ótakmörkuðum hæfileika til að bíða síns
tíma.
I Kreml 1948, þremur árum eftir
Potsdam-ráðstefnuna, tók Stalín á móti
þremur vestrænum fulltrúum, sem
komu til að fá einhverja lausn á sam-
göngubanninu við Berlín. Hann reyndi
mikið og lengi að þvæla Vesturlanda-
mönnunum til að birta yfirlýsingu, þar
sem bandamenn voru beðnir að fresta
stofnun vestur-þýzka ríkisins, unz hald-
inn hefði verið fundur utanríkisráðherra
eða æðstu manna. En þegar fundinum
lauk, virtist hann alls ekkert leiður yfir
skilyrðislausum neitunum Bedell Smiths
hershöfðingja, sem ég túlkaði fyrir.
Stalín tilkynnti aðeins eftir hverja neit-
un: „Ég hef ótakmarkaða þolinmæði, ég
veit ekki um yður“.
Stalín bar margar grímur, en tvo veik-
leika var ómögulegt að hylja til lengd-
ar: hégómagirnd og ótta. Mér fannst
þetta hvort tveggja hluti af minnimátt-
arkennd hans. Flestir vestrænir leiðtog-
ar, sem hittu hann, hafa haldið því
fram að Stalín hafi verið hugrakkur
maður. Að því leyti sem tillitsleysi og
stefnufesta útheimta hugrekki, hafði
Stalín nokkuð af þeim eiginleika til að
bera. En ef óeðlilegur og ákafur áhugi
á persónulegu öryggi og ótti við dauð-
ann bera vott um hugleysi, þá hefur
Stalín líka verið hugleysingi innst inni.
Ég hef lýst hinum óvenjulegu ör-
yggisráðstöfunum hans í Kreml-kastal-
anum. Þær ráðstafanir, er hann gerði
þau fáu skipti, sem hann fór úr virki
sínu, voru jafnstórkostlegar.
D ag einn á Yalta-ráðstefnunni
átti Stalín að koma til miðdegisverðar í
Vorontsoff-villunni, þar sem brezka
sendinefndin bjó. Aðgerðirnar til að
vernda líf Stalíns byrjuðu þegar um
morguninn og voru miklu víðtækari en
veitandi hans, Churchill, gerði sér grein
fyrir. Áður höfðu karlar og konur úr
Rauða hernum verið á stöðugum verði
í kringum húsið og höfðu vakandi auga
á öllum Bretum. Þennan morgun kom
aukinn liðstyrkur og hélt vörð í hlíðun-
um allt í kring. Enn aðrir bættust í hóp
varðanna í görðunum, sem lágu niður
að sjónum.
Stórfenglegar, breiðar steintröppur
lágu niður garðinn og meðfram þeim
standa marmaraljón. Rússnesku verð-
' irnir rannsökuðu þau öll til að ganga úr
skugga um að ekki væri sprengiefni í
þeim. Nokkrum kiukkustundum áður en
kvöldverður átti að byrja, var öllum
herbergjum, sem lágu að borðsalnum,
læst. Ef ganga þurfti úr kortaherbergi
Churchills í márísku álmunni yfir í aðal-
bygginguna, varð að fara út og kringum
húsið að hinum innganginum. (Varla er
unnt að hugsa sér meiri mun en á þessu
og heimsókn Krúsjeffs á brezku vöru-
sýninguna í Moskvu sumarið* 1961.
Mannfjöldinn þyrptist svo að eftirmanni
Stalíns, að Sir Brian Hutchinson, forseti
sambands brezku verzlunarráðanna,
baðst afsökunar, en Krúsjeff sneri sér
brosandi við, setti sig í hnefaleikastöðu,
lyfti upp hnefunum og sagði hlæjandi:
„Ég get varið mig sjálfur“).
berandi einkenni um ótta Stalíns
voru áhyggjur hans af heilsufari sínu.
Leiðtogar bandamanna hafa áfellzt
Stalín fyrir að neyða sér eldri menn,
eins og Cordell Hull og veika menn eins
og Roosevelt og Churchill (eftir ein
veikindi hans) til að ferðast þúsundir
kílómetra til að eiga fund við hann, í
stað þess að koma til móts við þá, að
minnsta kosti á miðri leið. Stalín bar
því við, að læknar hans hefðu bannað
honum að ferðast langar leiðir eða með
flugvélum. Hann talaði oft um, hve
heilsa hans væri léleg, og gerði aldrei
að gamni sínu um hana.
Skýrari dæmi um ótta Stalíns við að
verða hlægilegur hafa komið fram í
frásögnum annarra. Það voru minni-
háttar dæmi um minnimáttarkennd
hans, sem ég sá. Enda þótt hann liti
sjaldan framan í þann sem hann talaði
við, tók ég eftir því að þegar ljósmynd-
ir voru teknar reyndi hann að standa
þrepi hærra en allir aðrir eða leita upp
í hverja smábrekku, sem fyrir hendi
kunni að vera. I Potsdam heimtaði hann
að skrifa fyrstur undir hina endanlegu
yfirlýsingu. Ég minnist þess hve ó-
skemmtilega hann kom fram, þegar
honum var sýnt kortaherbergi Churc-
hills í Yalta. Hann sagði ekki orð því
til hróss — nákvæmlega eins og smá-
strákur, sem öfundar félaga sinn af leik-
fangi.
í Potsdam lét Truman Eugene List
liðþjálfa leika verk eftir Chopin í
veizlu, sem hann hélt brezku og sov-
ézku sendinefndunum. Stalín vildi ekki
verða minni maður og lét sinfóníuhljóm-
sveit leika í sinni veizlu.
Þegar Churchill heimsótti Moskvu í
október 1944, sagði Stalín honum, að
Tító væri maður, sem hefði hlotið
„grunsamlegt bændauppeldi“.
Hafi nokkur maður meðal leiðtoga
Rússa verið sviplausari í útliti, fram-
komu og tali en Stalín, var það Molo-
toff. Það var erfitt að komast hjá að
álíta, að þetta væri ein af orsökum þess,
að Stalín fannst gott að hafa Moloto®
með sér. Auk þess stamaði Molotoff, o£
þá varð samanburður jafnvel við hin^
litlausu rödd Stalíns honum í hag.
Honum þótti lofið gott, en hafði ekki
sjálfstraust Krúsjeffs til að taka kump-
ánaskap. Ég var við veizluborðið í Yalta,
þegar Roosevelt sagði Stalín, að hann
sjálfur og Churchill kölluðu hann „Jóa
frænda“ sín á milli, og ég held að Stalín
hafi orðið sárgramur.
I júní 1945 hafði Stalín fengið hinn
æðsta hernaðartitil, generalissimus.
Fyrsta sinn eftir það, sem ég þýddi beint
fyrir Stalín, var í Potsdam, þegar hann
veitti Mountbatten lávarði áheyrn. Pav-
loff sagði mér þá, að hann vildi ekki að-:
eins láta ávarpa sig með titli sínum í
hvert sinn, heldur láta „gospodin"
(herra) fylgja með í hvert skipti. Þegar
búið var að setja „gospodin generalissi-
mus“ í þágufall til dæmis, var enginn
vandi að brjóta tunguna í sér á því. En
Stalín naut titilsins bersýnilega. Stalín
talaði ekki annað tungumál en móður-
mál sitt, georgísku og rússnesku, og
hann átti bágt með að þola, að aðrir
kynnu að tala önnur tungumál en móð-
urmálið.
Hann var haldinn djúpstæðri minni-
máttarkennd. Hann hafði greinilega
ánægju af að auðmýkja og lítillækka
aðra. Ég held að þessi minnimáttar-
kennd hafi leitt Stalín til hinnar mestu
kaldhæðni: Þó hann segðist vera alþýðu-
maður, hafði hann í rauninni einangrað
sig frá almenningi til að geta lifað ofar
honum.
A ðeins örlítill hluti af 200 milljón-
um Rússa sá Stalín nokkru sinni í eigin
persónu, og flestir þeirra aðeins í fjarska
á svölum hjá Rauða torginu við hersýn-
ingar. Jafnvel ennþá færri vissu hvar
hann bjó og vann. Flestir Sovétborgarar
komust næst Stalín um.venjulegan póst-
kassa sem hékk á vegg Kreml og var
einkenndur með titli hans, eins og hann
var hverju sinni, en ekki nafni hans. í
þennan póstkassa settu vesalir menn
bónarbréf sín um miskunn til handa
einhverjum ættingjá eða ástvini, sem
var ofsóttur til að Stalín gæti haldið
lífi og völdum.
Stalín gerði landa sína ekki aðeins
hrædda sið sig, heldur og hvern við
annan. Þegar jafnalgengt var að leyni-
lögreglan berði að dyrum á næ'turnar
og pósturinn á daginn, var eftirfarandi
gamansaga sögð í Moskvu: Húsvörður
barði á dyr að næturlagi og kallaði:
„Verið ekki hræddir félagar. Það er
bara kviknað í húsinu“.
Skugginn, sem Rússar tala um enn,
hefur reynzt svo lífseigur sökum þess
að hann féll á dyr hvers einasta manns.
(OBSERVER — öll réttindi áskilin)
Tvær líkar myndir með 10 ára millibili
og þó. Fólkið fékk aldrci að umkringja Stalín.
10. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9