Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1963, Blaðsíða 6

| BÓKMENNTIR j
Framhald af bls. 5.
um út nokkrir í sameiningu, og ég fann
það affcur þegar ég sneri mér að nýju
að leikihúsinu.
Rifchöfundur vinnur í einrúmi, er
dæmdur í einrúmji, og umfram aJLt
dæmir sjálfan sig í einrúmd. Þetta er
eklki réfct og það er ekki hollt. Sé hann
eðlilega gerður, rennur sú stund upp
þegar hann hefur þörtf fyrir að sjá
önnur andlit, finna hlýju mannlegs sam-
neytis, og það er skýringin á flestum
tfyrirtækjum rifchöfundarins: hjónabandi,
háskólastartfi, stjórnmálum. Hvað sem
um það er, þá leysa þessi úrræði eng-
ain vanda. Hann hefur ekki fyrr týnt
einverunni en hann fer að sakna henn-
ar. Hann mundi vilja hafa í einni og
sömu andrá inniskóna sína og brenn-
andi ástarævintýri. Hann mundi vilja
vera háskólakennari án þess að hætta
að vera utansafnaðarmaður. Og sé hann
stjórnmálamaður, mundi hann vilja láta
aðra semja og drepa í sinn stað, en
aðeins með því skilyrði að honum væri
áskilinn réttur til að fordæma þá fyrir
það. Trúið mér, köllun iistamannsins
nú á dögum er ekki hóglífisembætti.
Leiklhúsið býður upp á samfélagið
sem ég þarfnast ásamt með þrældóm-
inum og þeim takmönkunum sem allir
menn og öll hugsun þarfnast. í ein-
rúmi ríkir rithöfundurinn — en aðeins
yfir tómrúmi. í leikhúsinu getur hann
ekki ríkt. Það sem hann langar til að
gera veitur á öðrum. Leikstjórirm þarfn-
ast leikarans sem aftux þarnast hans.
Þessi gagnkvæma þörf myndar þegn-
skap starfsins og gefur hinu daglega
samfélagi form, sé hún viðurkennd með
þeirri auðmýkt og því góða geði sem
hanni hæfir. í henni erum við öll tengd
saman án þess að nokkur týni frelsi
sínu (eða því sem næst). Er ekki þetta
ágæt forskrift fyrir þjóðfélag framtíð-
arinnar?
E n við skulum ekki láta þetta
tfara milli mála: Leikarar eru engu síð-
ur fórnarlömb blekkingarinnar en aðr-
ar mennska-r verur, þar með taldir leik-
stjórarnir, og sfcundum eru þeir það
jafnvel í ríkara mæli, hafi maður leyft
sér að fá ást á þeim. En blekkingarn-
ar (ef það eru þá blekkingar> láta
venjulega ekki á sér kræla fyrr en
verkefninu er lokið og hver fer heim
í sína einveru. í þessu starfi, sem getur
ekki státað af sérstakri rökvísi meðal
iðkenda sinna, er haft fyrir satt og
sagt með sömu sannfæringunni, að mis-
heppnan leysi upp leikflokkinn og að
góður árangur leysi hann upp. Hvor-
ugt er rétt. Það sem leysir upp hóp-
inn er það að vonin, sem hefur hald-
ið honum saman á æfingum, hverfur.
Það er nálægð takmarksins (frumsýn-
ingarinnar) sem hefur skapað og við-
faaldið þessu nákomna samfélagi. Stjórn-
málaflokkur, hreyfing, kirkja er líka
samtfélag, en markmiðið er hulið í nófct
framfcíðarinnar. í leikhúsinu verður á-
vöxtur erfiðisins uppskorinn, til iLLs
eða góðs, á kvöldi sem vitað er um
löngu áður, kvöldi sem færist nær með
hverjum nýjum degi. Einstaklingar
mynda heild með því að taka þátt í
sameiginlegu ævintýri og keppa að einu
marki, sem verður aldrei betra eða
fegurra en hið langþráða kvöld þegar
teningunum er kastað.
Gildi iðnaðarmanna fyrr á öldum,
hinar sameiginlegu vinnustofur málar-
anna á endurreisnarfcímanum hljóta að
hafa vakið sams konar fagnaðartilfinn-
ingu hjá meðlimum sínum eins og þá
sem vaknar meðan verið er að undirbúa
leiksýningu. Afrek þeirra hafa varðveitzt
0 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
lönga eftir aS andrí skBpwnarfnn* vai
liðin hjá. Aftur á móti er leiksýning-
in hverful — og þátttakendurnir elska
hana þeim mun heitar sem þeim er það
ljósara, að einp góðan veðurdag hlýtur
hún að deyja. Ég hef ekki lifað slíkt sam
félag síðan í æsku: þéssa máttugu tiifinn-
ingu vonar og einingar sem fyllti hina
löngu og erfiðu daga þjálfunar þangað
til dagur kappieiksins rann upp. Það
litla sem ég veit um þegnskap, aga og
kjark hef ég lært á knattspyrnuvell-
inum og leiksviðinu. Það voru mínir
raunverulegu hásikólar.
L eikhúsið hjálpar mér líka til að
flýja þær huglægu eða afstrakt hneigð-
ir sem ógna öllum rifchöfundum. Alveg
eins og ég vildii heldur skipuleggja síð-
urnar í blaðinu en skrifa’ þessar hálf-
köruðu prédikanir sem kallaðar eru
leiðarar, þegar ég vann við blaða-
mennsku, þannig þykir mér miiklu
skemmitilegra að sjá verkið festa ræt-
ur í hrærigrauti Ijósa, palla, tjalda
og annarra sviðstæikja. Ég veit ekki
hver sagði, að maður yrði ekki góður
leikstjóri nema hann hefði fundið þunga
lei'ktjaldanna með eigin örmium, en
þetta er mikilvæg regla í alirl list. Og
mér þykir vænt um þetta starf sem
knýr mig til að faugsa um allt í einu:
sálarlítf persónanna, staðsetningu lampa
eða blómavasa, áferð klæðis, þunga og
jafnvægi einhvers stórs hlutar sem á
að hanga yfir sviðinu. Þegar vinur minn
Mayo teiknaði leiktjöldin fyrir „Hina
djötfulóðu“, urðum við ásáttir um að
í uppfa'atfi yrðum við að hugsa okkur
leiktjöldin í likingu við veruleikann,
óvistlegt herbergi, húsgögn o.s.frv., svo
við gætum síðar smám saman lyft þeim
á faærra svið, sem væri efeki eins háð
efnisveruleikanum. Að loíkum mundum
við svo sfcílfæra leiktjöldin. Niðurstað-
an varð sú, að leikurinn fór fram í ein-
favers konar óraunverulegu andrúmslofti
vitfirringar, en barrn. hófst á ákveðnum
stað þar sem efnið réð ríkjum. Er ekki
einmitt þetta skilgreining á listinni?
Hvorki veruleikinn út af fyrir sig né
faugmynda'flugið eitt sér, heldur hug-
myndaflug sem hefst í sj álfum veru-
leiikanum.
Og er þá nóg komið af persónu-
legum ástæðum fyrir starfi mínu í lelk-
faúsinu. Hér er um að ræða ástæður
einstaklings, en ég hef líka sérstakar
ástæður sem listamaður — og þær
liggja ekfei eins Ijóst fyrir. í fyrsta lagi
finnst mér leikhúsið vera vetfcvangur
sannleikans. Reyndar kallar fólfe það
einatt vettvang blekkingarinnar. En
leggið ekki trúnað á slikt! Það er þjóð-
félagið, framar öðru, sem lifir í blefek-
ingum, og þið munuð vissulega finna
færri loddara á leiksviðinu en á stræt-
um borgarinnar. Tökum sem dæmi einn
þessara ólærðu leikara seni læfcur að
sér kveða í tízfeusamkvæmum eða á
sfcjórnarskrifstofum eða einfaldlega með
al áhorfenda á frumsýningum. Setjið
þennan mann upp á leiksviðið, á þenn-
an afmarkaða reit, beinið 4000 vöttum af
ljósi á hann, og leikurinn verður fuJI-
komlega óþolandi. Þið munuð sjá hann,
ef svo mætti segja, allsnakinn í ljósi
sannleikans. Já, bjarmi sviðsljósanna er
miskunnarlaus, og öll látalæti heimsins
megna ekki að fela innra mann fearls
eða feonu á sviðinu, þrátt fyrir gervi
og búninga. Og ég er þess fullviss, að
jafnvel fólkið, sem ég hef þekkt lengi
og vel í lífinu, mundi opinberast mér
með nýjum og gertækum hætti, ef það
tféllist á að ætfa og sýna með mér verk
sem fjallaði um einstaklinga frá öðru
tímabili og af annarri gerð. Þeir sem
hafa mætur á leyndardómum hjartans
og sannleikanum, sem er falinn í öll-
um mönnum, verða að koma í leikhús-
ið. Það er þar sem óslökkvandi forvitni
þeiiu-a fær fyl'lsta svölun. Já, trúið mér,
Albert Camus að stjórna leikæfingu
ef þið viljið gefa sannleikanum líf, þá
setjið hann upp á leiiksviðið.
S tundum er ég spurður: „Hvern-
ig geturðu samræmt leikfaúsið og bók-
menntirnar í lífi þínu?“ Reyndar hef
ég haft margs konar störf, bæði af nauð-
syn og löngun, og úr því ég hef haldið
áfram að vera rithöfundur, liggur nærri
að ætla að mér hafi tekizt að samræma
þau. Ég hef jafnvel á tilfinningunni, að
jafnskjótt og ég samþykki að vera að-
eins rithöfundur, muni ég hætta að
skrifa. Og þegar um leikhúsið ræðir, þá
er þessi samræming algerlega ósjálfráð:
í mínum augum er leikhúsið æðsta form
bókmenntanna og vissulega það víðtæk-
asta. Ég þekkti einu sinni leikstjóra sem
var sifellt að segja við höfunda sína og
Xeikara: „Skrifið eða leikið fyrir mesta
fáráðlinginn meðal áhorfenda.“ Hann
var ekki að ráða þeim til að vera heimsk
ir eða hversdagslegir, heldur eingöngu
til að tala til allra viðstaddra. í reynd-
inni voru engir fáráðlingar til í hans
augum: a'llir verðskulduðu að þeim væri
gaumur gefinn. En það er ekki auðveld-
ur hlufcur að tala til allra. Maður á allt-
af á hættu að miða of hátt eða of lágt.
Til eru höfundar sem leitast við að
höfða til hins heimskasta í eðli almenn-
ings, og trúið mér, þeim fatast ekki flug
ið. Svo eru til aðrir sem reyna að höfða
til þeirra sem taldir eru vera skynsam-
ir, þeim mistekst næstum undantekning-
arlaust. Hinir fyrrnefndu halda lífinu í
þeirri mjög svo frönsfeu leikhúghefð sem
kalla mætti Hetjuljóð sængurinnar. Þeir
síðarnefndu kasta nokkrum kartöflum
i stöppu faeimspekinnar. En þegar höf-
undi tekst hins vegar að tala til aLLra
án þess að láta beinlínis uppi, um hvað
hann er að tala, þá þjónar hann hinni
sönnu hefð listarinnar: hann sameinar
allar stéttir og allar manngerðir áheyr-
enda í einni tilfinningu eða einu hlát-
urskasti. Það er ekki öðrum geíið en
afburðahöfundum.
E g hef einnig verið spurður (með
umfayggj'u sem hrærir mig, eins og þið
getið nærri): „Hvers vegna semurðu
leiifehúsverk upp úr verkum annarra
þegar þú gætir samið þín eigin leikrit?1*
Ég hef samið eigin leikrit og mun halda
áfram að semja þau, og ég mun sætta
xnig við það fyrirfram að með slíku
háttalagi kunni ég að gefa þeim, sem
lögðu fyrir mig spurninguna, ástæðu til
að óska að ég héldi mig við verk ann-
arra eingöngu. Þegar ég skrifa mín eig-
in leikrit, er það rifchöfundurinn sem
er að verki, en í samræmi við víðtæka
áætlun eða listrænt áform. Þegar ég sem
leikrit upp úr verkum annarra er það
Xeikstjórinn sem er að verki og vinnur
samkvæmt heildarskilningi sínum á leik
húsinu. Ég trúi með öðrum orðum á
heildarsýninguna, sem er hugsuð, inn-
blásin og framleidd af sömu sál; verk
sem er saimið og stjórnað af sama manni.
Slík vinnubrögð gera manni kleift að
ná algeru samræmi milli fcóns, stíls og
hrynjandi, sem eru ómissandi partar
hverrar sýningar, og sem ég fjalla
ikannski um af meira frjálsræði en aðr-
ir sem hafa ekki verið skáldsagnahöf-
undar, leikskáld og leikstjórar, eins og
ég er. í stuttu máli er ég þjónn textans,
hvort sem um er að ræða þýðingu, end-
ursamningu eða eitfchvað annað — en
þegar hann er settur á svið, áskil ég
mér réfct til að fara með hann í sam-
ræmi við þarfir leikstjórnarinnar. Ég
hef með öðrum orðum samvinnu við
sjálfan mig, og það útilokar árekstrana
milli höfundar og leikstjóra. Og mér
finnst svo lítil minnkun að þessu starfi,
að ég mun halda áfram að stunda það
'hvenær sem mér býðst tækifæri. Mér
mundi aðeins finnast ég hafa svikizt
undan skyldu minni sem rithöfundur,
ef ég féllist á að sviðsetja sýningar sem
kynnu að falla almenningi í geð vegna
þess að ég beitti líitilmótlegum meðul-
um — þess konar sýningar sem njóta
svo mikillar hylli á leiksviðum Parísar
og vekja í mér magakveisu. Mér finnst
engan veginn að ég hafi hlaupið frá
skyldu minni sem rifchöfundur með þvi
að setja á svið „Hina djöfulóðú': sú
sýning er líkamning alls þess sem ég
veit um og trúi á í leikhúsinu.
K.annski verður mér ekíki fær{ að
þjóna því sem ég elska í leikhúsinu
miklu lengur. Göfgi þessa kröfuharða
starfs er ógnað nú á dögum. Hin stöðuga
hækkun á kostnaði og hin síaukna skrif-
finnska leikfélaganna eru smátt og
smátt að ýta leikhúsinu út í æ meira
verzlu'narbrall. Allfcotf mörg slik leifehúa
tfá Ijóma sinn fremur ai getuleysi en
nofekru öðru, og þau hafa enga heimild
til að fangelsa þann heilaga einfearétt
sem leyndardómsfull álffcona færði þeim
eitt sinn fyrir löngu. Þannig er viðbúið
að þetta musteri mikilfengleikans verði
smám saman að ömurlegu hreysi óhrein
leikans.
En er það nokkurt tilefni til að hætta
baráttiuini? Ég held ekki. Andi listar
og beilags æðis leynist ævinlega undir
áhorfendasvölunum og bak við efnis-
mikil gluggatjöldin. Hann getur ekki
dáið og hann kemur í veg fyrir að altt
glatist. Hann bíður eftir akkur hverjum
og einum. Það er á okkar valdi hvort
hann fær að tjá sig. Við verðum að sjá
til þess, að honum verði ekki úthýst af
búðarLokuinum og fjöLdaframleiðendun-
um. Til endur.gjalds mun hann halda
okkur uppréttum og varðveita okkar
góða og heiLbrigða skopskyn. Að þiggja
og að gefa — er ekfki einmitt það ham-
ingjan og hið saklausa líf sem ég tal-
aði um í byrjun? Og við þörfnumst lífs-
ins sjálfs í krafti sínum og frjálsræði,
Er ekki bezt að fara að undirbúa
næstu sýningu?
10. tölublað 1963