Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1963, Blaðsíða 8

ST ALIN |
Framhald af bls. 1
eitt skipti á sex árum sá ég hann reykja
pípu sma. —
MeSan viðræSurnar stóSu greip Staliín
o£t blýant og krotaSi á blaðiS fyrir
framan sig; hann teiknaði stundum flat-
armyndir, sem breyttust í grimmdar-
leg dýr, en stundum svartar, breiðar,
bognar örvar, eins og notaðar eru á her-
ráðskortuim.
Eftir um það bil klukikustund var
komið inn með te og sítrónusafa í glös
um með höldurum úr silfurvíravirki,
ásamt smákökum og súkkulaðikexi. Við
sMk tækifæri var aldrei borið fram
áfengi.
Stalin getur varla hafa verið meira
en 165 cm á hæð; þéttvaxinn og sterk-
legur, en ekki feitur. Um það leyti er
ég sá hann fyrst í stríðinu, var hann
64 ára gamall, en hreyfingar hans voru
kattmjúkar. Hár hans var stál.grátt og
lítið farið að þynnast. Yfirskeggið var
gróskumikið. En fölt hörundið var hrukk
ótt og bóluör sáiust á því, nema þegar
það var þakið talkúmi, sem aliltaf var
borið á hann eftir kvöldraksturinn.
Stórt nef hans með ílöngum nösum
virtist krókbognara en það í rauninni
var, vegna þess að hann pírði einatt
mózkuleg augun.
öJ-aður var varla búinn að jafna
sig eftir undrunina yfir að sjá þennan
keisara smækkaðan niður í tæplega
meðalmann, þegar rödd hans veitti
næsta áfall. Hún var einnig undarlega
litlaus, og framsögn bans áherzlulaus
og blæbrigðalaus .Talsverður Georgíu-
hreimur var á máli hans.
Fram að þessu hafði ég aðeins heyrt
Georgiiuihreiminn í gamni. Rússar nota
Kákasusihreim í gamanleikjum og skritl-
um, á svipaðan hátt og við notum flá-
mæli. Fyrstu augnablikin átti ég erf-
itt með að taka orð Stalíns alvarlega.
Mér fannst hann sem snöggvast hlægi-
legur.
Ég tók brátt eftir því, að Stalín hag-
nýtti sér galla sína til hins ýtrasta,
og hann skemmti sér oft við að láta
túlikinn misskilja sig. Enda þótt hann
legði í vana sinn að sýnast hógvær og
segja gestum með auðmýktarsvip að
hann ætti „þj óðinni" allt að þakka,
hamraði hann aldrei eins á þessu, þeg-
er ég var viðstaddur, eins og þegar hann
tók á móti Mountbatten lávarði í Pots-
dam. Lávarðurinn heilsaði með ræðu
þar sem hann hrósaði afrekum Stalins
á striðs- og friðartímum. Stalin svar-
aði, að hann hefði gert sibt bezta, en
hann ætti rússnesku þjóðinni í raun-
inni allt að þakka. Hann minntist á
þetta hvað eftiir annað, meðan þeir rædd
ust við, eins og til að sýna se.m bezt
djúpið, sem var staðfest milli hans og
hins konunglega gests.
'Við hátíðasýningu í Bolshoj-leik-
húsinu, í tilefni af komu Churchills í
október 1944, dró Stalín sig sem lengst
til baka í þjóðböfðingjastúkunni til að
leyfa Chuæchill að fá allt klappið. Það
var ekki fyrr en ég var búinn að sjá
hann gera þetta við önnur tækifæri,
að ég sannfærðist um að þetta væri
viljandi gert til að sýna sig í gervi hins
hógværa leiðtoga að hætti Leníns. Hjá
Stalín var þetta nokkurs konar um-
hverft miont, og sama má segja um
einfalda framkomu hans og talsmáta,
svo ekki sé minnzt á klæðaburðinn.
Ég sá Stalín aldrei koma fram á dramib
saman eða niðurlægjandi hátt við út-
lendinga, en öðru máli gegndi urn sam-
starfsmenn hans. Ég heyrði hann að-
eins einu sinni hlæja á sex árum,
þurrurn og niðurbældum hlátri. Það
var þegar Montgomery marskálkur
var að erta Molotoff í veizlu í Kreml.
Montgomery hafði verið að stríða Molo-
toff á því, að hann sem var allra manna
hátíðlegastur, lifði hinu æsilegasta
skemimitanalifi í heimsóknum sínum til
New York. Stalín flúraði svo gamanið
Og hamraði á því, unz allir viðstaddir
fengu þá ónotalegu tilfinningu, að ein-
hver hótun fælist í því. Molotoff sat
þumbaralegur undir þunglamalegum
ganmanyrðum Stalíns, en ég sá aldrei að
þeim væri illa hvorum við annan.
En ég sá Maisky fölna, þegar Stalin
skálaði fyrir honum 1 veizlu og nefndi
hann „skáld og diplómat". Áður hefur
verið slíkur maður í utanríkisþjónustu
Rússlands, Alexander Griboyedov, sendi-
herra keisarastjómarinnar í Persíu.
Hann var myrtur í sendiráðinu í Teher-
an og keisarinn hefndi ekki dauða hans.
Dag nokkurn varð Pavloff, túlk-
ur StaMns sjá'lfs, dauðhræddur við herra
sinn. Einihver hafði gefið Pavloff eitt
eða tvö bindi af kvæðum Burns eða
ensks skálds. Stalín hafði greinilega
heyrt um þetta og sagði í návist hans,
að því er virtist í gamni: „Pavloff er
að verða mikili vinur útlendinganna".
Eftir það varð allt i einu erfitt fyrir
mig að ræða vinsamlega við Pavloff
fyrir og eftir fundi, eins og ég hafði
verið vanur. Ég reyndi að bjóða hon-
um að borða, en hann neitaði, jafnvel
hálfopin'beru boði með hópi manna.
Við móttökuathafnir lagðist grafar-
þögn yfir salinn og kuldagjóstur virt-
ist stöðva andardrátt Rússanna í sömu
andrá og Stalín birtist. Jafnskjótt og
hann talaði minnkaði spennan, en hvarf
ekki.
ldrei minnist ég þess að hafa
fundið til líkamlegs viðbjóðs á sam-
bandi nokkurra manna nema þegar ég
sá Vishinsky í návist Stalíns. Þessi
annálaði stjórnarerindreki og opinberi
saksóknari hegðaði sér eins og lúbar-
inn hundur, kinkaði kolli ti'l samþykkis,
hneigði sig og hörfaði aftur á bak frá
herra sínum. Og greinilegt var að Stalín
fyrirleit Vis'hinsky. Á undan einum fund
inum í Yaita heyrði ég Staliím segja við
hóp af undirmönnum sínum, þar á meðal
Vishinsky: „Það er ali.t í lagi með Vis-
hinsky, hann hoppar yfir hvað sem er,
ef honum er sagt það“.
Það var stórfurðulegt að horfa á hin
ýmsu stig óttans við Stalín, sem hrjáði
alla, allt frá gömlu skjálfandi þjón-
unuim í veizlum í Kreml (með óein-
kennisklædda XVfVD-menn að baki sér
— einn fyrir hverja tvo eða þrjá) upp
til orðum sXcrýddra hershöfðingj a.
Hann fór með stjórnimálamennina,
Malik, -Zorin og Gromyko, og æðstu
hershöfðingj ana, Búlganin, Vassilievsky,
Koníeff og Voronoff, eins og sendla og
skósveina, og þeir hegðuðu sér sem slík-
ir í návist hans.
IVF eðal mannanna úr utanríkis-
þjónustunni virtist mér Litvinoff glata
minnstu af virðu'leik og sjálfsvirðingu,
enda virtist Litvinofif alltaf dreginn inn
í skel sína. Aðeins Molotoff, sem stóð
Staiín einna næst, virtist laus við hinn
nagandi ótta, sem skein út úr andlitum
hinna. Stalín hæddist opinberlega að
honum, og Molotoff lét sem ekkert væri.
Samband þeirra minnti mig á af-
stöðu skólastjóra til uppáhaldsnemanda
1 6. bekk. Þegar rætt var um tækni-
Xeg atriði eins og gjaldmiðilsvandamál-
ið í viðræðum um Berlín 1948 í Kreml,
hafði Molotoff reiknað heimfedæmin og
fundið svörin fyrir Stalin. Stundum
hallaði hann sér fram og' leiðrétti töl-
ur meistarans. Ég sá aldrei neinn annan
af aðstoðarmiönnum Stalíns dirfast að
taka fram í fyrir honum eða lieiðrétta
hann. Við jarðarför Stalíns 9. marz
1953 héldu Molotof.f, Malenkoff og Bería
ræður; sagt er að Molo.tof!f einn hafi
grátið. Ég get vel trúað því.
I samfcvæmum lét Stalín flota-
foringjana sækja handa sér te og hers-
höfðingjana kafifi. Búlganín sagði eitt
sinn við mig, þegar hann var að hrósa
Pei'tsovka, vodka, sem er borið fram.
með köldum smágrísum í hlaupi, að ,,a.ll-
ir sovézkir hershöf ðingj ar“ drykkju
þetta eldvatn. Sennilega hefur það ver-
ið tiil að hressa upp á hugrekkið. Þegar
Búlganin sjálfur sat við hlið mér við
sliík tældfæri, sperrti hann eyrun og
hafði ekki augun af Stalín, til að missa
elcki af nokkru orði eða handahreyf-
ingu. Eitt sinn bauð Stalín Montgomery ‘
að horfa á kvikmynd í einkasýningar-
sal Kreml eftir kvöldverð, en Mont-
gomery afþakkaði vegna þess að hann
ætlaði að fara til Englands eldsnemma
næsta morgun. Undrunar- og skelfing-
arsvipur kom á andlit Sovétforingjanna,
og innan um muldur þeirra heyrði ég
orðið „smelo“ (en djarft!). En þegar
Stalín snerist á hæli og leit á þó,
steinþögnuðu, þeir.
Eg sá Stalín komast næst vin-
áttu í meðferð sinni á Voroshiloff, en
þar skorti samt alla hlýju. í röðum
hershöfðingja Sta.líns hafði Voroshiloff
svipaða stöðu og uppdubbaður gamall
■ vinnumaður. Stalin kom fram við hann
svipað og einskisný ban aflóga hund,
sem er lofað að lifa sökum endurminn-
■ inga um ævintýri fyrri daga. Sam-
kvæmt soivézkum goðsögum var Voros-
hiioff einn af hinum fræknustu ridd-
amliðsforingjum í borgarastríðinu við
hvítliða. Hann kom alls staðar fram i
marslcál'ksbúningi sinum og var ennþá
meðlimur hernáðsins, en Stalín auð-
mýkti hann að vild .
Á fyrsta fundi Teheran-ráðstefnunn-
ar sagðist Stalín ekki hafa búizt við
hernaðarlegum umræðum og hefði þesa
vegna ekki haft með sér neina herfræð-
inga. En hann bætti við, að kannski
væri hægt að notast við Voroshiloff og
hann mundi gera sitt bezta. Voroshil-
off, sem sat og horfði á Stalín daufum
augum, deplaði þeim ekki einu sinni.
s
CJ talín kom allt öðru vísi fram
við útlendinga. Hann lézt vera fullur
virðingar, lét aldrei gera sig flaumósa
en hafði gaman af að koma við aumu
blettina á öðrum. Þegar umræðurnar i
Kreml um Berlínarvandann byrjuðu i
ágúst 1948, beið hann vart eftir að
kveðjum og kurteisisorðum lyld, áðuir
en hann hvæsti að hinum vestrænu full-
trúum: „Hefur yður verið gefið nokkurt
vald til þess að semja?“ Stalín vissi
viel að viðræðurnar voru eingöngu i
því slcyni að leita hófanna á þessu stigi
miálsins; bragð hans miðaði að því að
ná frumtovæðinu og tooma Vesturlanda-
mönnunum í varnarstöðu.
Hann endurtók þessa aðferð á næsta
fundi: „Er ekki bezt að semja um þetta
núna? Ég er með áætlun um framtið
g LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
10. tölublað 1963