Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1955, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
” 257
lögun, sem færist á æ æðri svið og
verður æ nákvæmari og fíngerðari
eftir því sem hún er háþróaðri, er
skynsemisstarfið fólgið. En af öll-
um þáftum umhverfisins er hið
mannlega umhverfi mikilvægast,
og aðlögun að því leggur mannin-
um á herðar stærstan vanda og hef-
ur í för með sér mestan þroska.
Þessa félagslegu aðlögun og menn-
ingartileinkun kallar Piaget social-
isation. (Sjá J. Piaget: La psycho-
logie de l’intelligence, Paris 1949,
og La naissance de l’intelligence
chez l’enfant, París 1935).
III
ÚG hef nú rakið að nokkru hug-
^ takið mannvit í Hávamálum og
skírskotað í því sambandi til nokk-
urra kenninga nútíma sálfræðinga
um gerð og starfsháttu skynsem-
innar. Þessu næst vil ég leitast við
að draga fram helztu atriðin, sem
varða mannshugsjón þá úg lífsskoð-
un, sem birtist í Hávamálum.
Rúmsins vegna verð ég því miður
að stikla á stóru og sleppa mörgu.
Hver eru helztu kennimerki
manns, sem lætur stjórnast af
mannviti?
1. Hann er gætinn, varfærinn,
einkum í ókunnum aðstæðum. Fjöl-
mörg heilræði, sem brýna varúð
fyrir mönnum, er að finna í Háva-
málum. En varúðin má ekki fara út
í öfgar. „Varan bið ek þik vera —
ok éigi of varan“ (131. V.) Mannlegt
líf yrði vesalt, ef maðurinn væri
ávallt á verði, treysti engu og eng-
um, þá ætti hann sér hvergi frið-
land. Þetta skilur hinn vitri maður,
hann metur menn og aðstæður,
sumu má tréysta, öðru ekki.
2. Vitur maður er hóflátur og
háttvís. Hann lætur ekki mikið yfir
sér, gerir ekki gys að öðrum, sízt
ókunnugum. Snotur er oft haft í
Hávamálum um þann, sem mikið
mannvit hefur. Snorri Sturluson
hefur skýrt þetta hugtak. Hann
segir svo um ásynjuna Snotru:
---------„hon er vitr ok látprúð.
Af hennar heiti er kallat snotr kona
eða karlmaðr, sá er hóflátur er.“
Snotur merkir því vitran, látprúð-
an og hóflátan mann. í Hávamálum
liggur aðaláherzlan á merkingar-
þættinum vitur. í nútíma máli
merkir snotur eitt blæbrigði hins
fagra, og er sú merking skyld
merkingunni látprúður. Hávamál
vara eindregið við ofáti og of-
drykkju, við öl skal maðurinn hafa
ríka gát á orðum sínum. Meðalhóf-
ið er hvarvetna bezt. Jafnvel mann-
vitið er bezt að hafa í hófi. Maður
skyldi vera meðalsnotur, en aldrei
„til snotr“. Það myndi aðeins auka
óhamingju manna, ef þeir vissu
fyrir örlög sín, og svipta þá lífs-
gleði:
55. v. Því at snotrs manns hjarta
verðr sjaldan glatt,
ef sá er alsnotr, sem á.
56. v. Örlög sín
viti engi fyrir,
þeim er sorgalausastr sefi.
Svo mjög sem höfundur Háva-
mála dáir mannvitið, kýs hann það
í hófi eins og annað, því að annars
bæri það aðra þætti sálarlífsins of-
urliði og raskaði jafnvægi þess. Því
ber ekki að neita, að þarna gægist
fram nokkur bölsýni, a. m. k. brýna
Hávamál það hér fyrir mönnum,
að gildi skynsemi og skilnings fyrir
mannlegt líf á sér sín takmörk. Það
er raunar miklu eldri speki en
Hávamál, að mikil þekking auki
ekki hamingju manna, heldur hið
gagnstæða, smbr. hin frægu orð
Prédikarans: „Mikilli speki er sam-
fara mikil gremja, og sá, sem eykur
þekkingu sína, eykur kvöl sína“
(Préd. 1,18).
3. Vitur maður er fróðleiksfús og
finnur ávallt þörf á því að auka
þekkingu sína. Beiting vitsmun-
anna við þau efni, sem þeim eru
samboðin, eru manninum óþrotleg
unaðarlind. Hann athugar og íhug-
ar, fræðist af öðrum og spyr þá og
hefur yndi af því að miðla öðrum
af þekkingu sinni. Mannvitið vex
og þroskast á þessum gagnkvæmu
samskiptum:
63. v. Fregna ok segja
skal fróðra hverr,
sá er vill heitinn horskr.
4. Vitur maður er vinsæll. Hann
er vinavandur og vinfastur. Vin-
áttan heimtar hreinskilni og endur-
gjald, hún nærist á tíðum sam-
skiptum vinanna, annars á hún á
hættu að visna og firnast.
5. Vitur maður er góðgjarn og
hreinlyndur. Hann ræðir oft um
góða menn og það sem gott er: „Oft
skal góðs geta“ (103. v.) Hann læt-
ur gengi og óhamingju annarra sig
varða:
127. v. Hvars þú böl kannt,
kveð þú þér bölvi at
ok gef-at þínum fjándum frið.
128. v. lllu feginn
ver þú aldegi,
en lát þér at góðu getit.
Hann tekur ákveðna afstöðu til
góðs og ills og ber það vitni and-
legu hugrekki hans. Hann er hrein-
lyndur við vini sína og í vissum
skilningi einnig við óvini sína, geld-
ur líku líkt.
★
Hvernig lifum vér lífinu bezt?
í hverju er hið góða, ákjósanlega
líf fólgið og hvaða eiginleikum þarf
maðurinn að vera gæddur og rækta
með sér til þess að geta hfað því?
15. v. Þagalt ok hugalt
skyli þjóðans barn
ok vígdjarft vera;
glaðr ok reifr
skyli gumna hverr
unz sinn bíðr bana.
Höfðinginn á að vera þagmælsk-
ur, athugull og íhugull, vígdjarfur,