Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1955, Blaðsíða 4

256
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
gæddur; aðalatriðið er að beita
þeim vel. Með þessu er lögð áherzla
á, að vitið er ekki eingöngu ásköp-
uð guðsgjöf, sem er og verður hið
sama, hvernig sem með það er far-
ið. Vitið má rækta. Einhver maður
fæðist greindur, en verður vitur.
Markmið allrar vísindalegrar
kennslu er ekki einungis það, að
kenna nemöndum staðreyndir,
heldur jafnframt og engu síður að
temja þeim sem hagkvæmastar
rannsóknaraðferðir og sem beztar
og samvizkusamlegastar hugsunar-
venjur, þ. e. rétta beitingu vitsins
við úrlausn hvers konar vanda-
mála. Tök skynseminnar á við-
fangsefnunum eru betri mæli-
kvarði á andlegan þroska manna
en þekkingin ein á staðreyndum.
Hver hefur ekki þekkt greinda
menn, sem kunna ekki eða hirða
ekki um að beita viti sínu við lausn
persónulegra vandamála, við geð-
stjórn sína og umgengni við aðra
menn? Þessir menn verða margir
hverjir sjálfum sér og öðrum til
vandræða. Þótt þeir séu greindir,
hafa þeir ekki ræktað með sér
mannvit. Þeir eru menn skap-
heimskir.
Þá kem ég að þriðja merkingar-
þættinum í hugtakinu mannvit:
Það er eins konar gildisskyn (Wert
sinn, sens de valeur). Vitið velur
sér viðfangsefni þau, sem því eru
samboðin. Sumt er vert þess að
verja tíma til þess að rannsaka það
og hugsa um það, en sumt ekki:
23. v. Ósviðr maðr
vakir of allar nætr
ok hyggr at hvívetna;
þá er móðr,
er at morgni kemr,
allt er víl, sem var.
Vissulega er til dauð þekking,
sem ekkert gildi hefur og er ein-
ungis til óhægðar og byrði. Vitur
maður sækist því ekki eftir þekk-
ingu blátt áfram, heldur þeim sann-
indum, sem hann finnur að hafa
gildi fyrir sjálfan hann og mann-
legt líf almennt. Þekkingin er hf-
andi, þegar vér finnum gildi henn-
ar og hún er hluti af reynslu vorri,
og þá mun hún koma fram í verk-
um vorum og breytni. En ef vér
finnum ekki gildi einhverrar þekk-
ingar, er hún dauð og því ekki
líkleg til þess að hafa áhrif á
breytni vora. Ég held að þetta sé
rétt bæði frá sálfræðilegu og sið-
fræðilegu sjónarmiði. Sálfræðingar
nútímans hafa ótvírætt sýnt fram
á fánýti þess og skaðsemi að troða
í börn alls konar fróðleik, sem þau
hafa engan áhuga á og sjá ekkert
gildi í. Börn hafa ekki þroska til að
læra eitthvað fyrr en þau geta að
nokkru eða á sinn hátt fundið gildi
þessarar þekkingar. Dauð þekking
er barninu ekki einungis gagns-
laus, heldur einnig stundum skað-
samleg, því að hún kæfir hæglega
hugsunargleði þess.
Loks felst í hugtakinu mannvit
mannskilningur, mannþekking.
Sjálfsþekking og þekking og skiln-
ingur á öðrum haldast í hendur og
renna saman í heild hjá manni, sem
hefur mikið mannvit. Mælikvarði
á getu og gildi sjálfs sín öðlast
maðurinn fyrst með því að bera
sig saman við aðra:
64. v. Þá hann þat finnr,
er með fræknum kemr,
at engi er einna hvatastr.
Þessi samanburður krefst jöfn-
um höndum athugunar á öðrum
og sjálfsskoðunar. Án athugunar á
öðrum og samanburðar við þá verð-
ur sjálfsþekkingin blekking ein, því
að hún er í vissum skilningi afstæð
eins og öll önnur þekking, og án
sjálfsskoðunar verður þekking á
öðrum yfirborðsleg. Mælikvarðinn
á eigið gildi fæst einungis með
samanburði við aðra. Introspection
og extrospection, sjálfsskoðun og
athugun á öðrum, verða að styðja
hvor aðra til þess að vér öðlumst
réttan mannskilning. Þetta hefur
hinn forni höfundur Hávamála skil-
ið vel og á þarna samleið méð nú-
tímasálfræðingum.
í Hávamálum er lögð rík áherzla
á, að félagslífið og umgengni við
aðra eigi mikinn þátt í því að koma
mönnum til fulls andlegs þroska.
Menn mannast fyrst og öðlast
mannskilning af viðkynningu við
aðra og með því að blanda geði við
þá:
18. v. Sá einn veit,
er víða ratar
ok hefr fjölð of farit,
hverju geði
stýrir gumna hverr,
sá er vitandi er vits.
....... . I . J '■
Höfundi Hávamála hefur verið
einstaklega ljóst, að mannvitið
þroskast ekki í lausu lofti eða í
einangrun, heldur með því að laga
sig að umhverfi og félagsmenningu.
Skilningi Hávamála á þessu at-
riði svipar til kenningar eins merk-
asta sálfræðings nútímans, J. Pia-
gets, um eðlisgerð og starfsháttu
skynseminnar. Piaget telur eins og
Stern og Claparéde, að skynsemin
sé fólgin í vissri tegund aðlögunar
að umhverfinu. Skynsemin hefur
að vísu sína sérstöku gerð, og að-
eins samkvæmt henni nær hún tök-
um á umhverfinu. Hún samlagar
því umhverfið að nokkru leyti gerð
sinni. Þetta kallar Piaget samlögun
(assimiliation). Hins vegar hefur
umhverfið einnig nokkur áhrif á
gerð og starfsháttu skynseminnar.
Þetta kallar Piaget aðhæfingu
(accommodation). Umhverfið mót-
ar ekki skynsemina andspyrnu-
laust, en hún breytir tökum sínum
á því í samræmi við kröfur þess.
Þetta jafnvægi milli assimilationar
og accommodationar, jafnvægi
gagnkvæmra áhrifa milli manns og
umhverfis, nefnir Piaget aðlögun
(adaptation). í þessari sálrænu að-