Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1955, Blaðsíða 2

254
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ins, hvernig hann eigi að haga sér
meðal ókunnugra, en að verulegu
leyti er það hugleiðingar um gildi
lífsins og tilgang þess. Heilræðin
koma ekki fram sem skipun til ann-
ars manns eins og í Loddfáfnismál-
um: „þú skalt“ eða: „þú skalt ekki,“
heldur: „maður skyli“ eða: „maður
skyli ekki.“ Síðar verður efni kvæð-
isins rakið nánar.
Annað kvæðið, Meyjaþáttur, er
19 vísur. í þessum þætti kemur
Óðinn fyrst til sögunnar, þar sem
hann segir frá hinu misheppnaða
ástarævintýri sínu við Billingsmey
og hve háðulega hún lék hann.
Þátturinn hefst á almennum hug-
leiðingum um ástamál, þörf viðbót
við Gestaþátt, þar sem hvergi er
vikið að sambandi karls og konu.
í kvæðinu er dregið fram dæmi
þess, hve konur geta verið fláráðar
í ástamálum.
Þriðja kvæðið, Gimnlaðarþáttur,
er 8 vísur. Hann er mjög hliðstæð-
ur Meyjaþætti að gerð, hefst á al-
mennum heilræðum, en síðan tek-
ur Óðinn til að segja frá öðru ástar-
ævintýri sínu, hvernig hann dró
hina góðu konu, Gunnlöðu, á tálar
og naut aðstoðar hennar við að ná
Suttungsmiði. Hælist Óðinn hér
yfir því að hafa svarið rangan eið,
svikið Suttung og grætt Gunnlöðu.
Er hér komið fram með dæmi þess,
hve karlar geta verið samvizku-
lausir í ástamálum.
Fjórða kvæðið, Loddfáfnismáþ
er 27 vísur. Þau eru heilræði til
Loddfáfnis, manns, sem enginn veit
frekari deili á. Andinn í því er yfir-
leitt mildari en í kvæðunum á und-
an, en um bein kristin áhrif er þó
tæpast að ræða.
Fimmta kvæðið, Rúnatal, er 8
vísur. Hér greinir Óðinn frá því,
er hann hékk níu nætur á tré, geiri
undaður, færður sjálfum sér að
fórn.
Loks er sjötta kvæðið, Ljóðatal,
18 vísur. Efni þess er upptalning
átján töfraljóða og áhrifa þeirra.
Þessi ýmsu kvæði Hávamála, sem
hér hefur stuttlega verið gerð grein
fyrir, eru sennilega flest ort á fyrra
hluta 10. aldar, og aldursmunur
einstakra kvæða sýnist vart mikill.
Enginn veit með vissu, hvar
kvæði þessi eru ort. Líkur benda
til, að sum þeirra séu fremur ort
í Noregi en á íslandi. Sumar mynd-
ir, sem skáldið bregður upp og
virðast mjög samgrónar reynslu
þess, finnast ekki á íslandi, en
benda til Noregs. Og víst er, að
Eyvindur skáldaspillir hefur þekkt
Gestaþátt, því að hann tekur upp
tvö vísuorð úr honum í Hákonar-
mál, sem hann orti skömmu eftir
960.
Vér vitum ekki heldur, hve nær
Hávamál voru fyrst skráð, en sjálf-
sagt hafa þau verið lengi í munn-
legri geymd. Af þeim sökum má
líklegt telja, að upphafleg röð vísn-
anna hafi sums staðar raskazt, sumt
týnzt, afbakazt og verið haft á
ýmsan veg. Skáld hafa fyllt í eyð-
urnar, þegar vísuorð eða hálf vísa
voru týnd, jafnvel ort nýjar vísur.
En þrátt fyrir nokkur innskot, af-
bakanir og úrfellingar, hygg ég, að
draga megi þá ályktun af innri gerð
og samhengi fyrsta kvæðis Háva-
mála, að það sé hreint að stofni til.
Hávamál hafa lifað á vörum ís-
lenzkra manna, þar til þau voru
loks skrásett á íslandi. íslendingur
hefur steypt þessum kvæðum og
kvæðabrotum saman og reynt að
mynda úr þeim heild, lagt þau öll
guði vizkunnar, Óðni, Háva, í
munn, þótt mér sýnist raunar að
draga megi í efa, að Gestaþáttur og
Loddfáfnismál séu upphaflega ort
fyrir munn Óðins, heldur tali þar
einuiigis norrænnfrjálshyggjumað-
ur. Prófessor Sigurður Nordal hef-
ur bent á í hinu djúphugsaða riti
sínu um íslenzka menningu, að
Hávamál, og þá einkum Gestaþátt-
ur, endurspegli ekki fyrst og fremst
hugsunarhátt hins ættrækna, átt-
hagabundna bónda, sem sér ekki út
fyrir sína þröngu sveit, heldur
miklu fremur hugsunarhátt manns,
sem hleypt hefur heimadraganum,
hins norræna heimsborgara sinnar
tíðar, víkingsins, sem treystir á
mátt og megin, ferðalangsins, sem
losað hefur nokkuð um hin römmu
tengsl við átthaga sína og stað-
bundna menningu og öðlast af við-
kynningu sinni við marga ólíka
menn víðsýnna lífsviðhorf.
Þar sem efnið, sem grein þess-
ari er ætlað að fjalla um, er næsta
viðamikið, legg ég fyrsta kvæði
Hávamála, Gestaþátt, til grund-
vallar hugleiðingum mínum, og þó
sumpart Loddfáfnismál, en einung-
is að því leyti sem þau fjalla um
sama efni og Gestaþáttur. Gesta-
þáttur og Loddfáfnismál eru al-
menn spakmæla- og heilræða-
kvæði, og til fyrsta kvæðis Háva-
mála verður mönnum fyrst og
fremst hugsað, þegar Hávamál ber
á góma.
II
F'YRSTA kvæði Hávamála er sett
í skáldlega umgerð: Bláókunn-
an mann ber að dyrum. Hvorki
gesturinn né gestgjafinn vita deili
hvor á öðrum. Hvorugum þeirra er
gefið nafn. Ekki er ljóst, hver talar,
e. t. v. hvorki gesturinn né gest-
gjafinn, heldur einhver þriðji mað-
ur, sem leggur þeim lífsreglurnar.
Flestum finnst þó eðlilegast að
hugsa sér að gesturinn tali. Hann
segir fyrst fyrir um, hvernig gestur
og gestgjafi eigi að haga sér hvor
gagnvart öðrum, en aðaláherzlan
er lögð á gestinn. Síðan víkkar
sviðið, rætt er um heimilið, um
vináttuna og ýmis gæði lífsins og
gildi þess. Að guðunum er hvergi
vikið né að sambandi mannsins við
þá. Hvorki er minnzt á kóng né
þræl. Kvæðið fjallar eingöngu um
samskipti og samlíf frjálsra, jafn