Morgunblaðið - 17.04.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. APRÍL 1982
Lars Hamberg:
Bókmenntalíf í Finnlandi
í stjórnartíd Kekkonens
Kr ætla að mestu leyti að halda
mig við aldarfjórðunginn
(1956—1981) sem kallaður er
Kekkonens-tímabilið. Til að byrja
með langar mig til að benda á
nokkra viðburði fjær og nær
okkur Finnum, sem annaðhvort
hafa haft áhrif eða — þó merki-
legt sé — hafa ekki haft áhrif á
andrúmsloft menningar okkar. I
heildarmyndina kemur svo eitt og
annað fram sem ég fæ ekki komið
hér að. Úrval mitt er eitt af mörg-
um hugsanlegum og mjög per-
sónulegt.
Um sama leyti og Kekkonen var
valinn forseti 1956 ætluðu frænd-
ur okkar Ungverjar að varpa af
sér skrifstofuveldinu mikla og
miðstjórnarþunga kommúnism-
ans sem var rækilega búið að
hreiðra um sig. Uppreisnin mis-
tókst og gaf okkur Finnum tilefni
til að íhuga margt. Mikilvæga
menningarpólitík okkar urðum við
að verja, ekki sízt hana, en með
vissri gát. Kekkonen forseti inn-
leiddi hugtakið sjálfsgagnrýni.
Víetnam-kreppan um 1965, þeg-
ar Göran Sonnevi í Svíþjóð birti
hið mikla Víetnam-kvæði sitt, sem
þýtt var á finnsku, hafði í för með
sér spennu í menningarlífi Finn-
lands. Gáfnaljósin í röðum þeirra
sem skipuðu sér lengst til vinstri,
höfðu sig mikið í frammi í kröfu-
göngum, rökræðum og ræðuhöld-
um og börðust af miklum hita
gegn vestrænum menningaráhrif-
um. Bein veruleg bókmenntaáhrif
hafði Sonnevi ekki í Finnlandi.
Árið 1966 fóru fram kosningar
til ríkisþingsins. Sósialistar kom-
ust í meirihluta. — Um þær
mundir var frumsýning á Lappó-
óperunni eftir Arvo Salo. Hún
hafði í för með sér ærinn menn-
ingarhvata og ásamt þriggja
binda bók Váinö Linna um hjá-
leigubændur, sem var lokið 1963,
beindust augu margra finnskra
rithöfunda að því efni, sem menn í
hálfskjalfestu formi gátu haft
gagn af í sambandi við viðburði
þar sem hugmyndafræði verka-
manna og borgaralegum athöfn-
um lenti saman á fyrstu þrem ára-
tugum aldarinnar í Finnlandi.
Árið 1948 gaf Halldór Laxness
út hina miklu skáldsögu sína „At-
ómstöðin". Þó að merkilegt megi
teljast, hefur virkni vandamáls-
ins, sem hann ræðir þar um, ekki
gætt í finnskum bókmenntum,
enda þótt baráttan gegn atómork-
unni í mismunandi myndum hafi
stundum líka verið hörð hjá
okkur.
Óeirðirnar í Tékkóslóvakíku
1968 mörkuðu djúp spor í Finn-
landi bæði pólitískt og líka menn-
ingarlega. Formaður kommún-
istaflokksins, Arne Saarinen, og
er það enn, var í hópi þeirra sem
ekki gátu sætt sig við rússneska
íhlutun. Það er sennilegt að
sprungan milli lýðræðislegu
kommúnísku hreyfingarinnar
(DFFF) og hins rétttrúaða stal-
ínska arms, sem urðu kommúnist-
um sí og æ til aukinna erfiðleika,
eigi rætur að rekja til ársins 1968.
Margir vinstri rithöfundar fengu
þá að minnsta kosti stimpilinn
DFFF-sinnar eða stalínistar eftir
því sem við átti. En enn betur skar
þó úr æskuupphlaupið sem gætti
mjög um sama leyti, er unga fólk-
ið lagði undir sig stúdentahúsið og
svæsnar rökræður jukust. Þetta
kemur fram í bókmenntunum sem
urðu til eftir 1968.
Árið 1%9 varð Vindrosen,
danska bókmenntatímaritið,
marxískt. Eina hliðstæðan í
Finnlandi, Parnasso, gekk aldrei
svo langt. í Danmörku varð til á
vinstri væng kvennahreyfingin
„Rauða mamrna". Henni svipuð
hreyfing barst mun seinna til
Finnlands. Ekki kvað heldur jafn-
mikið að sambýli meðal hinna
ungu, íbúðaeignarhaldi, klámöld-
unni og fíkniefnavandamáli hjá
okkur og í Danmörku og Svíþjóð,
m.a. um Kristjaníu-hreyfinguna. I
fagurbókmenntum Finnlands fékk
ekkert af þessu verulegan byr. Það
er fyrst undir lok sjöunda áratug-
arins að maður verður vottur
þessa í bundnu og óbundnu máli
hjá okkur. Geðveikralæknirinn,
rithöfundurinn Claes Andersson,
er sá sem fimlegast hefur farið
orðum um fíkniefnavandamálin.
Hin spennandi reikningsskii milli
„þarfar" kommúnismans og upp-
þotanna í vanþróuðu löndunum og
í Evrópu gegn „ekki þörfinni" á
Norðurlöndum, sem Dag Solstad
dregur upp mynd af í skáldsögu
sinni „Arild Asnes“ 1970, og kom
fram á sama tíma og menn fóru að
tala um Evrópukommúnismann
og um mismunandi kosti Herberts
Marcuse og Wilhelms Reich sem
fram kemur í bókum þeirra. í all-
mörgum skáldritum skýtur þess-
um spurningum upp síðar í Finn-
landi, en yfirleitt í ómeltum, van-
þróuðum, óaðgengilegum stíl.
Enginn náði Solstad í snjöllu
rökræðuformi.
Árið 1972 kom Watergate-
hneykslið til, sem hleypti af stað
andúð á skrifstofuveldinu, og þess
gætti í skáldskapnum. 1974 var
Solzjenitsyn sleppt til Vestur-
landa, og að einu leyti, eins og ég
síðar kem að, hafði „Gulag“-bók
hans ekki svo lítil áhrif til að
draga úr pólitískri viðleitni til
áróðurs í fagurbókmenntum. Um
leið og þjóðfélagslegur áhugi
ákafra vinstri sinnaðra mennta-
manna jókst, varð til orðið „finn-
landisering" sem gætti meira og
meira á vörum fólks í vestrænum
heimi.
Árið 1978 hafði hatrið á skrif-
stofuveldinu náð því stigi, sem
gerði lýðskrumara eins og Dan
Steinbock það auðvelt að ná eftir-
tekt ungdómsins, meðan ýmsar
hreyfingar eins og t.d. náttúru-
vernd og lækkandi lífsneyzlustigi
fengu vaxtarmátt að vilja fólks.
Einnig í finnskum fagurbók-
menntum fer viðieitnin í þessa átt
að taka á sig skýrari myndir.
Göran Sonnevi orti 1979 kvæði
um Víetnam, og nú með gagnstæð-
um formerkjum. í Svíþjóð tóku
ýmsir ólíkir menntamannahópar
afstöðu í risastórum borguðum
auglýsingum í dagblöðum með eða
á móti vissum stefnum í pólitík
Austurlanda fjær. Það er ef til vill
táknrænt fyrir Finnland, að sam-
tímis þessu verða pólitískar
fundaályktanir róttækra vinstri
manna, sem gætti svo mjög áður,
æ fyrirferðarminni. Viss tilfinn-
ing fyrir því að slík starfsemi
svari ekki kostnaði leynir sér ekki.
Að nokkru leyti hölluðu menn sér
að öðrum áróðursaðferðum,
mýkri, ógagnsærri, ísmeygilegri.
Þessu veitir maður líka athygli í
fagurbókmenntunum, ekki hvað
sízt í ljóðum.
Þegar verkamenn í Póllandi
fóru að ókyrrast meira og meira
1980 við aukna samheldni, var
Lars Hamberg
vart þann einstakling að finna
meðal menntaðra manna í Finn-
landi að hann stæði ekki með þeim
í baráttunni við steinrunnið
skrifstofuveldi. Það er viðleitni,
sem fram til þessa er ekki að fullu
skýrð í fyrirbrigðinu um fylgi og
samúö með Mauno Koivisto. Hér
komum við að atriði sem ef til vill
fær rúm í fagurbókmenntum á
þeim tímum sem fara í hönd að
Kekkonen gengnum. Friðarstarf
hans (með ESSK í Helsingfors í
júlí 1975) og áhugi á því að fá
norrænt kjarnorkulaust svæði,
hefur ekki enn sem komið er feng-
ið beinlínis stuðning bókmennta-
manna, enda þótt einkum ljóðræn
skáld meðal kvenna hafi oft komið
að mikilvægum sjónarmiðum frið-
arins. Norrænar konur, þar á með-
al margar finnskar, tóku þátt í
evrópsku friðargöngunni til París-
ar 1981. Á því ári bar það við, sem
að minnsta kosti fyrst um sinn
verður til þess að drepa hugmynd-
inni um kjarnorkulaust svæði á
dreif á Norðurlöndum. Hér er átt
við siglingu rússneska kafbátsins
inn í skerjagarð Karlskrona.
-O-
Við stuðning þess sem hér hefur
verið dregið fram, ætla ég í því
sem á eftir fer að benda á nokkur
atriði varðandi bókmenntalífið í
Finnlandi í stjórnartíð Kekkon-
Rétt fæðuval:
Aukefni:
ingur —
eftir dr. Jón Óttar
Ragnarsson dósent
Fá neytendamál hafa vakið eins
harðvítugar deilur og notkun auk-
efna í matvelaiðnaði. Hefur sums
staðar gengið svo langt að myndast
hefur vísir að andófshreyfingu
gegn fyrirbærinu.
Vart líður nú sá mánuður að
ekki komist eitthvert þessara
fjölmörgu efna í sviðsljósið. Eru
aukefni i faeðu á góðri leið með að
verða eitt viðkvæmasta viðfangs-
efni heilbrigðisyfirvalda.
Nýleg dæmi um aukefni sem
hafa verið til umræðu í fjölmiðl-
um má nefna sykur og salt, sætu-
efnin sakkarin og sýklamat, ýmis
gervilitarefni og nítrít og saltpétur.
Segja má að algengust allra
aukefna séu sykur og salt. Er í
vaxandi mæli reynt að sporna
gegn ofnotkun þessara efna. Á
sama tima eru íslendingar að
ihuga að reisa bæði sykur- og salt-
verksmiðju.
En til hvers eru aukefni not-
uð? Hvers vegna eru þessi efni
svona mörg? Er það rétt að þetta
séu hálfgerð eiturefni sem fram-
leiðendur noti tií þess að spara
dýr hráefni?
Aukefni eru öll þau efni sem
framleiðandinn bætir vísvitandi
í matvörur umfram nauðsynleg-
ustu hráefni. Skipta þau hundr-
*
Avinn-
áhætta
uðum og geta gegnt hinum ólík-
ustu hlutverkum?
Aukefni þjóna þrenns konar
tilgangi í mat. Eru sum nær-
ingarefni, t.d. vítamín í hveiti,
önnur tæknileg aukefni, t.d. rot-
varnarefni í gosi og enn önnur
skynræn aukefni, t.d. bragðefni í
sælgæti.
Aukefnum má ekki rugla sam-
an við aðskotaefni, en það eru efni
sem er ekki bætt í mat, heldur
komast i hann fyrir slysni. Geta
þetta t.d. verið leifar af skor-
dýraeitri eða kemískum áburði.
Aukefni hafa verið notuð frá
örófi alda í fæðu og áttu drjúgan
þátt í að manninum tókst að
sigrast á umhverfi sínu. Hins
vegar hefur fjöldi þeirra marg-
faldast á þessari öld.
Eina leiðin til þess að meta giidi
aukefna er að skoða hvert einstakt
tilfelli. Gildir að finna jafnvægið
milli þess ávinnings og þeirrar
áhættu sem notkun efnisins hefur í
för með sér.
Ef ætla má að áhættan sem af
efninu stafar sé meiri en ávinn-
ingurinn kemur aðeins eitt til
greina, en það er að hindra að
efnið komist á markað eða
banna það ef um eldra efni er að
ræða.
Yfirleitt er miklu auðveldara að
meta ávinninginn sem af notkun
tiltekins efnis hlýst heldur en
áhættuna. Stafar það af því hve
Jón Óttar Ragnarsson
mælingar á eiturvirkni eru enn
ónákvæmar, dýrar og tímafrekar.
Aukefni: Búbót
eða bábilja?
í deilum um aukefni koma
venjulega fram tvö andstæð sjón-
armið sem kalla mætti annars veg-
ar viðhorf framleiðenda og hins
vegar viðhorf neytenda og neyt-
endasamtaka.
Framleiðendur viðurkenna að
fersk og ómenguð fæða sé að
sjálfsögðu bæði hollust og best,
en bæði sé framleiðslan árstíða-
bundin og geymsluþol takmark-
að. Því sé vinnsla oftast nauð-
synleg.
En hvaða samband er á milli
vinnslu og aukefna? Við vinnsl-
una, benda þeir á, þarf oft margs
konar aukefni ef fæðan á að fá þá
eiginleika sem neytendur sjálfir
óska eftir.
Ixiks benda framleiðendur á
að margar unnar og fínunnar
(mikið unnar) afurðir hafi
tryggt sér fastan sess í fæðinu
sem neytendur séu ekki tilbúnir
að fórna fyrir hollustusjónar-
mið.
Margir neytendur og neytenda-
samtök eru á öndverðum meiði.
Þeir viðurkenna að mörg aukefni
séu gagnleg, jafnvel nauðsynleg,
en segja að notkun þeirra sé
komin út í hreinar öfgar.
Mest kvarta þeir yfir því að sér-
stakir aukefnaflokkar eru notaðir
til þess að leysa minni háttar
vandamál í matvælaiðnaði, t.d.
efni til að gera hveiti hvítara eða
hindra að matarsalt hlaupi i kekki.
Þeir benda jafnframt á að
þróunin sé sú að mikið unnar
(fínunnar) fæðutegundir á borð
við saltaðan mat, sælgæti og
annan sykraðan mat víki smám
saman fyrir ferskari afurðum
sem í eru fá eða engin aukefni.
Aukefni á íslandi
Aukefni hafa verið notuð á ís-
landi frá landnámstíð. Bendir
margt til þess að skynsamleg notk-
un rotvarnarefna hafi bjargað
þjóðinni frá hungurdauða. Var það
ekki síst skyrmysan og reykurinn.
í skyrmysu er mjólkursýra sem
heldur örverum í skefjum (í þá
daga var auðvitað ekkert vitað um
örverur) og í reyknum eru önnur
rotvarnarefni sem þjóna sama til-
gangi.
Um tíu alda skeið fór vinnsla
matvæla fram í heimahúsum og
var að mestu kvennaverk. Not-
uðu þær ýmis náttúruleg aukefni
við vinnsluna, þ.á m. skyrmysu
(sýru), reyk, skyrhleypi, krydd-
jurtir o.fl.
í kjölfar iðnbyltingarinnar
fluttist vinnslan í verksmiðjur.
Jókst þá þörf fyrir aukefni til
muna. Nú þurfti að framleiða
mikið magn af mat, flytja hann
langan veg og geyma langtímum
saman.
Til þess að fullnægja þörfum
iðnaðarins fyrir ódýr og kröftugri
aukefni var farið að framleiða ým-
is gerviefni og tilbúnar eftirlik-
ingar náttúrulegra efna í sérstök-
um efnaverksmiðjum.
Þessi nýju aukefni leystu
mörg brýn vandamál í matvæla-
iðnaði. En jafnframt komu tl
sögunnar nýir aukefnaflokkar
sem voru óþekktir þegar kröf-
urnar voru minni og efnahagur
þrengri.
Sem betur fer hafa íslenskir
matvælaframleiðendur ekki enn
tileinkað sér öll þau margvíslegu
aukefni sem notuð eru í löndum
þar sem matvælavinnsla á sér
lengri sögu.
Hins vegar er það staðreynd að
eftirlit með aukefnum í matvæli á
íslenskum markaði er lítið sem
ekkert. Er orðið knýjandi nauðsyn
að leyst verði úr þessu vandamáli.
Hvað varðar heimildir til að
nota ný aukefni og endurmat á
eldri efnum ættu a.m.k. tveir að-
ilar innan heilbrigðiskerfisins að
geta sinnt því: Manneldisráð ís-
lands og Eiturefnanefnd.
Aukefni og heilsa
Þegar heilbrigðisyfirvöld taka
afstöðu til notkunar aukefna
verða þau að vega og meta ann-
ars vegar ávinninginn og hins
vegar áhættuna fyrir heilsu
neytandans eins og áður var
nefnt.
Þung gagnrýni á matvælaiðn-