Morgunblaðið - 18.05.1969, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MAÍ 1969
11
Jóhann Hjálmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Skrýtin saga
en sönn
EINKENNILEGASTA skáld-
saga Gunnars Gunnarssonar er
án efa Vikivaki, sem fyrst kom
út á dönsku 1932, og í íslenskri
þýðingu Halldórs Laxness árið
1948. Ég hef lengi haft dálæti
á þessari bók og þess vegna
langar rnig til að rifja upp efni
hennar og búning í tilefni átt-
ræðisafmœlis sikáldsins.
Vikivaki samanstendur af blöð
um Jaka Sonarsonar látims, ásamt
inngangsorðuim og skýrimguim út
gefanda. Svo vitnað sé til hiruna
„óhjákvæmilegu innganigsorða“
útgefanda, þá greinir Vikivaki
írá þeim „fuirðulegu sorgaratvik
um, og þó næsta grátbroslegu,
sem vonu undanfari hinis sér-
kennilega fráfalls“ Jaka Sonar-
sonar. Sjálfur hafði Jaki valið
riti símu fyrirsögnina Skrýtin
saga en sönn, en það finnst út-
gefanda óhæfur bókartitill. Út-
gefandi bendir á í inngangsorð-
um síniuim, að þó mörgum kunni
að þykja sagan ótrúleg, hljóti
hún að minimsta kosti að verða
lesendum undrunarefni vegna
þeirrar alvöru og saninfærinigar,
sem hún beri í sér.
En hver var þessi Jaki? Mað-
uir, sem lifað hafði fjarri ætt-
jörð sinni mestan hluta ævinnar
og gerðist allt í einu einsetu-
maður í auðri fjailabyggð. Þessd
sérvitringur „reisti þar efra kostn
aðarsama stórbyggingu, sem ekki
virtist standa á neimurn skyn-
samlegum forsemdum, úr járn-
bentri steinsteypu í samnýttum
stíl, funkis, með stálgluggum, á-
þekkasta kletti meðal kletta, og
að því leyti í sainræmi við um-
hverfið; auk þessa vermihús, bif
reiðaskúr, flugvélarskýii skamimt
frá vatniniu, já hvorki meira né
minna en flugvélarskýli hjá vatn
inu. Jaki Sonarson var gamal-
vanur flugferðamaður, og þeg-
ar tillit er tekið til óvegarinis
kringum Fokstaðabæinn, verður
ekki sagt að þessi flugstöðvar-
útbúnaður hafi verið meiri mun-
aður en hvað annað í búi hans“.
í upphafi blaða sirma, talar
Jaki Sonarson um þá rimgulreið,
„sem óhjákvæmilega verður ef
saman slæst eilíft líf og stund-
legt“. Hann trúir blöðurn sínom
fyrir þeim atburðum, sem ger-
ast á nýársnótt og biður þann,
sem ef til vill á eftir að rek-
ast á þau, að lesa með gát. Og
hvað er það, sem á sér stað á
Fokstöðum hjá einbúamuim Jaka?
Eru það hugarórar eða staðföst
vissa.
Bærinin fyllist af fólki, eins
og það hafi skyndilega sprottið
upp úr jörðiimni Þetta uindar-
lega fólk er jafn 'hrætt við Jaka
og nærvera þess vekur honum
furðu. í þessum hópi er höfuð-
laus maður, auk höfuðs, sem síð-
ar reynist vera atf Gretti hin-
um sterka Ásmundarsyni, og
meira að segja hundur og hestur.
Jaka skilst að þetta lið hafi ver-
ið grafið á Fokstöðum forðum
daga og sé af einhverjum ástæð-
um vakið til lífsin'S. Fólkið held-
ur Jaka vera himnaföðurimn og
líður ekki á lömgu þangað til
það setuir sjálft á svið dóms-
dag, játar Jaka syndir sínar og
.yfinsjónir. Aðsópsmesti synda-
játarinn er Þorgerður nokkur
Árnddóttir, fyrrverandi hús-
freyja á Fokstöðum. Hún hefur
verið ástkona séra Sigvalda, sem
einmig er kominn á vettvang.
„Meðan hún var að segja frá sé
ég aðeinis mikilleik hennar, sá
það eitt hve hátt maður getur
hafizt yfir mennsku sína — og
hefst víst að jafnaði", skrifar
Jaki, og bætir við. „Má þó vera
að kvenmenn standi í enn hrylli
legri riámunda við allífið. Karl-
maðurinn er hvikulli, fonmlaus-
ari, ef til vill einnig formríkari,
duttlungafullur skýjahiminn yf-
ir heitu víðlendi, sem með ó-
skiljanlegu, allt að því ófyrir-
gefanlegu tiúnaðartrausti lætur
kvíðafullt blóð sitt dreyma í
dirfsku upp aftur þá hluti, sem
hjá honum eru myrkur grunur
og loftkenndar þrár, dreyma þá
með boldlegum hætti á nýjan
leik, taka afleiðingunum og
fæða“. Séra Sigvaldi er í augum
Jaka „uppmáluð forarvilpa sam-
viskubitsins", þai sem han-n styn
ur upp iðrun sinni, að vonum
hræddur við þann drottinn, sem
var köllun hans að þjóna. „Þó
var hann, þrátt fyrir allan sinn
vesaldóm, svo menniskur maður
og meðbróðir, að ekki var hægt
annað en kenna í brjósti um
hann“, skrifar Jaki emnfremiur.
Mun daufgerðari en þau Þor-
gerður og Sigvaldi eru aðrir upp
vakningar sögunnar, ef undan
er skilinn sá, sem mestum tíð-
indum sætir: Grettir Ásmundar-
son. Við höfuð Grettis ræðir
Jaki mikið og tekur ástfóstri við
það. Höfðinu segir hann frá guð
inium volduga Mammoni, guði
vorra tíma, eins og Jaki kemst
að orði. Þegar Grettir spyr
hvort það goð sé mikið og gott,
svarar Jaki: „Þeir sem hann
dýrka fóma honum hiklaust
slíkri mergð manna, að engin
tala getur gefið hugmynd um það,
en lifa sjálfir í örmum hans út-
tauga’ðir og sálarlausir, svo mik-
ill er þessi guð“. Umræður þeiinra
Jaka og Grettis eru með því
Skemmtilegasta í bókinni, eins og
til dæmis þegar Grettir fær að
vita um Gretti&sögu, sem hann
kallar „munkasamsetnimg".
Kostuleg er hin ítarlega frá-
sögn af því þegar hinir fram-
liðnu baða sig í nýtískulegri
„sundlhöH“ Ja*ka; sú mynd, sem
þar er dregin upp, er bæði full
af viðbjóði og þrungin holdleg-
um kenndum. Ég efast um að
margar hliðstæður þessarar hálf
súrrealistís/ku lýsingar séu til í
.ísJemskuim bókimenntum; þær
skáldsögur seinustu ára, sem
ganga lengst í umturmun Venju
bundinna h'Ugmynda, eru ekki
an.nað en brjóstum.kennanleg af
skræmi samanborið við þá kafla
í Vikivaka þar sem ímyndunar-
afl skáldsins er óháðast epískri
sagnahefð. í þessu sambandi er
vert að minna á, að í skáldskap
Gunnars Gunnarssonar eru marg
ir gróteskir staðir; í bókum hans
er ekki allt slétt og fellt, vafið
helgidýrð, blóðbergsilmandi eða
titrandi af ljúfum söngfuglarödd
um.
Eftir að gestir Jaka Sonarson-
ar hafa motið veitinga, byrjar
vikivaki. í 'homum ákallar séra
Sigvaldi Krist, biður hann um
að halda sér frá heimslyst, en
Þorgerður húsfreyja lofar folann
fagra, gleði lífsins og áhyggju-
leysi. Dansinn er rofinn af því,
að einn vesalingurinn í hópnum
þykist sjá himmastigann, og seg-
ir þau völvuorð, sem allir leggja
eyrun við.
Himnastiginn verður líka það
ráð, sem Jaki grípur til eftir að
gamanið er farið að grána fyrir
alvöru á Fokstöðum, grafbyggj-
arnir teknir að gerast helsti ver-
aidlegir. Að ráðum Grettis smíð
ar hann stiga, sem er fjórtán
tugir rima og sjö betur, sam-
kvæmt fyrirmælum fjölkynnginn
ar. Og að lokum sér Jaki Sonar
son gesti sína hverfa í heiðríkj-
una á sama hátt og vikivaka-
kvæði „klifrar upp á við eftir
hrútareipi ríms og viðlags, unz
það deyr að lokum út í upphæð-
um s’káldskaparins"; og undir
stiganum finna vinir hans hann
dauðan. Einn þeirra Tryggvi
Skess segir: „Það eru margvís-
leg öfl til í jörðinni og umhverf-
is haina. Víst er um það! En nú
hvílist hann samt. . Eða svo von-
um vér!“ Á þeim orðuim lýkur
Vikivaka.
„Ert þú galdramaður?“, spyr
Grettir Jaka á einum stað. Jaki
skrifar: „Galdramaður, hvað var
ég í rauninTii annað! — eða
hafði að minnsta kosti ætlað mér
að verða; rej'nt að verða! Er
ekki skáldskapur galdrar? — og
í rauninni öll list? Er hún ekki
útúrsnúningur hlutanna; umsnún
inguT rangsnúningur? “ Seinna
huigleiðir Jaki, að mikið væri til
gefadi, að Fokstaðaundrin væru
draumur einn, eða skáldsaga,
eða einhvers konar bók: „Skáld
sagan ætti í því falli að vera
samin af Englendingi, sem öllu
skipar rétt niðuir, til dæmis ein-
hverjum áþekkum þeim Wells
eða Huxley. Þá mundu Ihlutimir
öðlast merkingu og reglu, sem
þeir bera að vísu ekki í sjálfum
sér, eru ekki gæddir í raun og
veru, að því sem oss er kunn-
ugt, að minnsta kosti ekki svo
þreifað verði á, en auka manni
þægindi og borgaralegt öryggi í
bókum. Þá mundu ekki hafa upp
risið hér á Fpkstöðum nokkrir
niiðurgrafnir menn af tilviljun
sinn úr hiverri áttinni, heldur
nákvæmlega þesskonar hópur
sem skáldsagnahöfundur þarf á
að halda til að skapa heim sem
er sjáMum sér nógur, þó ímynd-
aður sé, og gera má að grund-
velli heiimsskoðunar, þó heiima
eigi í skýjunuim.“ Og Jaiki held-
ur áfram að rökræða um þann
efnivið, sem hann hefur kosið
sér, eða er að flækjast fyrir
honum: „Ef ætti að nota þau sem
efni í bók, mundu þau vera lík-
ust heiðinni hér umhverfis okk-
ur, allslaus og ófrjósöm, aðeins
ytra borð lífs sem er í bók-
mennvtalegum skilningi einskis-
vert og ofaukið, óáþreifanlegt
og vandbundið í orð.“ Síðan kem
ur hann lesandanum til hjálpar:
„Æ, hamingjan gæfi að þau hefðu
aldrei vaknað! — og ég svæfi!
— eða hefði að minnsta kosti
ekki brennt allar brýr að baki
mér inimi hiá arninum áðan. . .“
í skýringu segir útgefandi, að
hann hafi haft tilhneigingu til
að strika út þessar svefndrukknu
hugleiðingar Jcika, einkum þær
linur þar sem hann brýtur heil-
amn um „hvort persónur hans,
afsakið: hinir „útvöldu" séu not
hæft bókarefni, og nefnir, dálít-
ið lausmáll, tvö nöfn, sem gæti-
lega hefði verið að minna ekki
lesandann á í þessu sambandi“.
f sjöunda kafla segir frá því
þegar Jaki brennir handrit sín í
aminum og höfuð Grettis horf-
ir á. Þegar höfuðið spyr hann
hverju fórnað sé, svarar Jaki að
hann fórni hér „Hinum Ókunna“
lífi sínu.
Vera má, að Gunnar Guninars
son hefði sleppt svonefndu.m skýr
imguim útgefanda, hefði hann
samið Vikivaka síðar á ævinni
ég tala nú ekki um á tímum þeg-
ar til verða bækur á borð við
margumrædda skáldsögu Hall-
dórs Laxness: Kristnihald und
ir Jökli. En skýringarnar og for
málirnu falla vel a'ð frásögn-
inni, breyta ekki þeirri heildar-
mynd, sem fæst að loknum lestri,
heldur má sækja þangað leið-
beiningar um gerð og vandamál
Vikivaka. Ef til vill eykur þessi
útúrdúr samt á „rimgulreið"
sögunnar. Sumir hafa af einhverj
um ástæðum sniðgengið þessa
skáldsögu Gunnars, dæmt hana
þunga og tormelta, kannski fá-
ránlega. Besta ráðið til að
„skilja" Vikivaka er að minu
áliti að lesa bókina eins og ævin
týri. Urnræða hennar orkar svo
smám saman á lesandann eins
og göfugt en dálítið varasamt
vín.
Það skiptir ekki máli hvort
sagan táknar uppgjör höfundar
við liðinn tíma og nýjan, er
skýrsla um tengsl hans við þjóð
sína, eða lýsir glímu skáldsagna
höfundar við persónur sínar,
sjálft yrkisefni sitt. Vikivaka
nægir það líf, sem fólgið er í
sjálfum andblæ hans, vegna þess
að sagan er slunginn skáldskap
ur, aðdáunarverður leikur skálds
Kannski fyrst og fremst leikur,
en alvarleg hugvekja undir niðri
Skáldskapur og reynd birtast
hér sem ósættanleg skaut .Þeg-
ar skáldsag'nahöfundurinn fer að
lifa með persónum sínum af því-
líku miskunnarleysi og Viikivaki
er dæmi um, verður það líif ó-
bærilegt til lengdar. Þegar hon
um tekst að bægja þeim frá sér,
senda þær burt upp himnastiga
eða eftir einhverjum öðrum leið
um, er bæði sögu hans og lífi
lokið.
Ég nefndi áðan Kristnihald
undir Jökli. Þar talar Umbi
máli skýrandans, en er gagn-
stætt útgefandanum í Vikivaka
háður sjálfum atburðum sögunn
ar. í raun og veru er meiri
skyldleiki milli þessara bóka en
virðist í fljótu bragði. Kannski
er sá tími að renna upp, sem
heimtar bækur í líkingu við
Vikivaka.
Eitt er víst: hin ævintýralega
dulúð Vikivaka mun reynast end
ingarbetri en margt af því, sem
talið er nýjum íslenskum skáld-
sögum helst til gildis. Vikivaka
verður sennilega ekki skipað I
sveit með meiriháttar skáldverk
um Gunnars Gunnarssonar. En
þessi kunmáttusamlega „lausn út
í bláinn", mun ekki gleymast
þeim, sem komast í snertingu við
galdur hennar.
Jóhann Hjálmarsson.
það er stækkað og látið skipta
máli; hversdagsleikinn er upp-
hafinn. Um vofveiflega hluti og
mannlegt ólán er farið mildum
höndum og föðurlegum, þó
hvergi sé farið á svig við þær st-
gildu kröfur, sem sjálfur veru-
leikinn gerir til rithöfundar.
Á ýmsan hátt má lesa skáld-
verk Gunnars Gunnarssonar.
Svartfugl má t. d. lesa eins og
reyfara, hafi maður gaman af
slíku. Fjallkirkjuna má lesa vegna
stílsins, þó hann sé að visu ein-
ungis einn þáttur af mörgum,
sem gerir það rit að meistara-
verki. Adventu má lesa eins og
Ijóð. Hún er stutt, ekki efnismikil
við fyrstu sýn, en leynir á sér og
þarfnast varfærni við lesturinn. Og
smásögur Gunnars — ef til vill
hefur þeim verið gefinn helzti lít-
ill gaumur til þessa — en þær
standa einnig í breytilegustu lit-
brigðum: alvarlegar og dular eða
opinskáar og spaugilegar, nema
hvort tveggja sé.
Vera má, að einhverjum þyki
fólkið í Dómsdegi einfaldara en
svo, að hafa megi gaman af
kjánaskap þess. Og vist hugsar
það ekki raunvisindalega í nútíma-
skilningi. En margt er skrítið i
Harmoníu, segir máltækið. Dæmi
eru til, að styrjöldum hafi verið
sjálfhætt fyrir þá sök, að sást til
halastjörnu, og má þá geta
nærri, hvort eitthvað minna gat
ekki farið úrskeiðis um leið. Og
var þá heldur furða, þó ónota-
fiðringur færi um einfeldninga
norður á hjara heims andspænis
þeim dularfullu ógnum, sem
skelfdu til friðar jafnvel voldug-
ustu kónga og keisara?
Persónumar i skáldverkum
Gunriars Gunnarssonar eru að
sjálfsögðu fleiri en taldar verði í
fljótu bragði. Allt um það er sögu-
hetja hans ávallt ein og söm,
hvert sem útlit hennar annars er,
hverniq sem hún býr, hvar sem
hún á heima, hvenær sem hún
lifir oq hvenær sem hún deyr:
smá frammi fyrir hinu mikla og
óræða, en allt um það mikil, ein-
læg og sterk í reisn sinni sem
manneskja.
Haínorbúðii Tryggvagötu
Nú bjóðum við borgarinnar ódýrasta fjölskyldu-miðdag.
Frítt fyrir börn innan 12 ára alla helgidaga.
Seljum út heitan mat, smurt brauð snittur og köld borð.
Leigjum sali til alls konar veizluhalda.
Takið fjölskylduna út að borða. Gefið konunni fri.
Munið það er ódýrara að borða hjá okkur en að matreiða heima.
HAFNARBÚÐIR
Tryggvagötu — Sími 14182.
Erlendur Jónsson.