Morgunblaðið - 18.05.1969, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1'8. MAÍ 196»
Erlendur Jónsson
skriíar um
BÓKMENNTIR
Gunnar Gunnarsson áttræður
„ORKULINDIR Gunnars Gunnars-
sonar voru allar á einmana ey i
Atlantshafi," segir Stellan Arvid-
son.
Svo verður hvað að virðast,
sem það kemur fyrir sjónir á
hverjum stað og hverri stund.
Fyrir sjónum okkar Islendinga er
Gunnar Gunnarsson að sönnu
rammislenzkur höfundur. Hitt er
engu að síður staðreynd frá okk-
ar sjónarhóli séð, að hann gerðist
meðalgöngumaður okkar við heim-
inn og rauf þannig einangrun þá,
sem íslenzkar bókmenntir höfðu
mátt þola allt frá þeim tíma, er
norræn tunga aðskildist í þjóð-
tungur og íslenzk skáld hættu að
flytja kvæði sin i heyrandi hljóði
fyrir útlendum mönnum.
Skandinavía er ekki miðpúntur
heimsins. En hún er meir mið-
sveitís en island. Skandinaviskar
þjóðir hafa meira að segja talizt
til stórvelda. Og allavega var
Skanínavia tengiliður okkar við
heimínn, þegar Gunnar Gunnars-
son hvarf þangað, ungur maður.
Guðmundur Friðjónsson hugs-
aði sér, að rithöfundar skiptu með
sér verkum; ósjálfrátt auðvitað.
Samkvæmt slikri hugsanlegri
verkaskipting má segja. að Gunn-
ar Gunnarsson hafi gerzt eins
konar bókmenntalegur erindreki
fyrir Island á erlendum vettvangi.
Gunnar minnti frændur okkar
norræna — og þar með heiminn
— á að enn væri á Islandi lifað
lífi. sem vert væri að kynnast af
sögubókum. Þá var Island nýbúið
að fá heimastjóm, þegar Gunnar
tókst á hendur það tvisýna hlut-
verk að hefja að nýju útflutning
íslenzks skáldskapar. Og þá hvarf
hann heim, þegar hann hafði,
glæsilega og stórmannlega, innt
það hlutverk af hendi.
Hvers virði reyndist svo frum-
kvæði Gunnars Gunnarssonar ís-
lenzkum bókmenntum eða rétt-
ara sagt islenzkri menning yfir-
leitt? Verður það nokkru sinni
metið réttilega?
Hversu mikinn þátt áttu bækur
hans í að greiða götu yngri rit-
höfunda íslenzkra, sem heima
sátu, en áttu undir högg að sækja
að koma ritum sinum á framfæri
meðal annarra þjóða? Hvers
virði reyndist t. d. samvinna
Gunnars Gunnarssonar og Hall-
dórs Laxness? Kannski er það að
líta um of á hið einstaka, en
hlaupast yfir hið altæka, sé minnt
á, að þeir þýddu hvor annars
bækur. Gunnar kynnti Laxness
ungan í Skandínavíu, en Laxness
átti svo þátt í að gera Fjallkirkj-
una að því meistaraverki islenzks
máls, sem hún er.
Fyrir löngu höfum við metið
að veiðleikum skáldverk Gunn-
ars. En höfum við enn metið
maklega frumkvæði hans: að aug-
lýsa með verkum sínum islenzkar
bókmenntir og menning yfirhöfuð
utan landsteinanna? Höfum við
þakkað honum, að hann skyldi
halda áfram að vera sannur Is-
lendingur, eftir að hann hvarf að
heiman og tók að skrifa á dönsku
í Danmörku? Ætli megi ekki
segja, að okkur hafi þótt það
hreint ekki þakkarvert?
Bersýnilega hefur það mál þó
horft öðru vísi við fyrir öðrum.
Orð Stellan Arvidsons, sem vitn-
að var til að ofan, kunna meðal
annars að benda í þá áttina. Og
ótiklega hefur Island verið svo
mikils virt fyrir nær sextiu árum,
að heimurinn teldi það eitthvert
sjálfsagt kjörefni í fræg skáld-
verk. Munu ekki útlendingar samt
— og ef til vill því fremur —
hafa metið það við höfundinn, að
hann skyldi halda tryggð við sina
„einmana ey"? Kannski var höf-
undinum ekki heldur nein vork-
unn, þegar öllu var á botninn
hvolft: að segja frá lifinu uppi á
Islandi — það var þó nýtt, frum-
legt að sinu ieyti, ferskt, ef ekki
ofboðlítið frumstætt.
Að sögn náði Gunnar Gunn-
arsson snemma undraverðum og
snilldarlegum tökum á tungu
þeirrar þjóðar, sem hann kaus
sér að dveljast með. Vafalaust
hefur hann bá kynnzt mannlífinu
þar í svo mörgum myndum, að
hann hefði eins getað háð sér
þar efni í skáldverk sin. Að hann
kaus sér að verða eftir sem áður
islenzkur rithöfundur — það var
því ekki svo sjálfsagt mál þá,
eins og það kann að virðast nú,
þegai horft er til baka, heldur
staðfesti það ræktarsemi hans við
ættjörðina.
En ekki skyldi ganga fram hjá
hinu, að löng dvöl rithöfundar með
annarri þjóð en sinni eigin hlýtur
að hafa greinileg og varanleg
áhrif á list hans.
Gunnar Gunnarsson má hafa
goldið þess, að hann naut ekki
stöðugs, persónulegs sambands
við sitt sögufólk, ef svo má að
orði kveða.
En hann hefur þá jafnframt
notið hins, að hann stóð í ákjós-
anlegri fjarlægð frá yrkisefnunum.
Hann gat horft á þau hlutlausari
sjónum. Hann gat séð þau í heilla
samhengi og borið þau saman
við annan veruleika í öðru um-
hverfi, sem hann þekkti líka vel.
Þannig vikkaði hann ekki aðeins
sitt sjónmál, heldur einnig þeirra,
sem á eftir komu; íslenzkra rit-
höfunda í heimalandinu.
Einhver sagði einhverju sinni,
meðan Gunnar var ungur, en þó
orðinn þekktur höfundur í Dan-
mörku, að fyndnin í sögum hans
væri dönsk. Staðhæfingin átti að
vera niðrandi, en reyndist fjarri
lagi og hitti ekki í mark. Hitt
hefði verið sönnu nær að segja,
að Gunnar Gunnarsson væri fín-
gerður listamaður, húmor hans
var græskulaus, en ekki í ætt við
þá rustalegu hótfyndni, sem ís-
lenzkir sveitamenn höfðu löngum
tamið sér sakir megnra leiðinda
og kuldahrolls í órómantískum
torbæjum. Gunnar hélt áfram að
vera sveitamaður, þó hann settist
að í stórborg. vitanlega. En stór-
borgin veitti honum þá yfirsýn.
sem dalamaðurinn getur engan
veginn öðlazt heima. Gunnar gat
horft á sveitamanninn bæði með
augum sveitamannsins sjálfs og
borgarbúans. Þess vegna dró
hann upp notalega smáýktar
myndir, en forðaðist skrípamynd-
ir, sem mönnum hættir svo mjög
til að rissa, þegar þeir á annað
borð láta eftir sér að skrum-
skæla útlit sinna næstu ná-
granna.
I rauninni var Gunnar Gunn-
arsson fyrsti íslenzki skáldsagna-
höfundurinn, sem skrifaði ekki
aðeins fyrir fólk i baðstofum hér
heima á Fróni, heldur fyrir alla.
En þó hann skrifaði ekki fyrir ís-
lenzka sveitamenn fremur en
aðra, fann hann svo næman
hljómgrunn í brjósti þeirra, að
sögur hans^urðu öðrum bókum
vinsælli í sveitum þessa lands.
Er vafasamt, að annar skáld-
sagnahöfundur hafi gerzt virtari í
lifanda lífi en Gunnar Gunnars-
son meðal islenzkrar bændastétt-
ar. Var hann ekki kominn heim
í öllum skilningi, endurheimtur,
þegar hann gerðist sjálfur bóndi
í sveit?
i sögum Gunnars Gunnarsson-
ar eygði islendingurinn reisn
sína á ný. Og hafi Gunnar sótt
sér orku i lindirnar heima, þá skil-
aði hann þeirri orku margfaldri
til baka, svo mikið er vist.
Heimamaðurinn fann, sem hann
las eitthvert skáldverk Gunnars
um íslenzkt samtímaefni, að hann
(það er að segja Islendingur-
inn hér heima í landi sínu)
var orðinn hlutgeng persóna í
bókmenntum í útlöndum, og það
var ekki svo lítið. Var þá ekki
sem hann sæi sig í nýjum spegli
— svona leit hann þá út, séður
frá hinum stóra heimi. Mæli-
kvarðinn, sem lagður var á mann-
gildið, reyndist vera samur þar
og hér. Vitundin um það var á
sinn hátt uppreist til handa af-
skekktu fólki, sem vant var að
lita um of upp til útlendinga.
— ★ —
Skáldverkum Gunnars Gunn-
arssonar hafa verið gerð skil svo
oft og víða, að ekki verður leit-
azt við að bæta við þau fræði
hér. Aðeins leyfi ég mér að benda
á fjölbreytni þeirra viðfangsefna,
sem hann hefur valið sér.
Gunnar Gunnarsson hefur skrif-
að söguleg skáldverk frá miðöld-
um: Fóstbræður, Jörð, Hvítikrist-
ur, Grámann; og Jón Arason frá
siðskiptaöld. Hann hefur skrifað
íslenzka ættarsögu, sem er eigin-
lega skandínavískt form fremur
en íslenzkt: Borgarættin. Hann
hefur skrifað sakamálasögu frá
islands dimmu dögum: Svart-
fugl. Hann hefur skrifað ævisögu-
skáldverk: Fjallkirkjan. Hann hef-
ur skrifað sögu úr þorpinu við
sjóinn: Ströndin. Hann hefur
skrifað Reykjavíkursögur: Vargur
í véum, Sælir eru einfaldir. Hann
hefur skrifað sögu um manninn
andspænis náttúruöflunum: Að-
venta. Hann hefur skrifað sögur
um mannvistir þær, sem „heiðin,
þetta blessaða land" varveitti til
skamms tíma í skauti sínu: Heiða-
harmur, Sálumessa. Er þá margt
ótalið, t. d. skáldsagan Vikivaki,
sem Arvidson segir að sé „eina
frávikið í skáldsagnasæg hans";
smásögur, þar sem greinir frá hin-
um margvislegustu lifsins til-
brigðum; kveðskapur, leikrit og
ritgerðir. Og svo má bæta því
við, að Gunnar Gunnarsson hefur
ritað bækur sínar á tveim tungu-
málum. Hann byrjaði á móðurmál-
inu með tveim smáum kvæða-
kverum: Vorljóð, Móðurminning;
skrifaði síðan öll meginverk sín á
dönsku, tók svo aftur að skrifa á
islenzku, eftir að heim var snúið,
auk þess sem hann hefur unnið
ærið starf með því að fylgjast
með íslenzkum heildarútgáfum
verka sinna.
— ★ —
I dag er Gunnar Gunnarsson
áttræður. Að baki er löng og far-
sæl listamannsævi.
Hvað er langlifi? spyr Jónas
og svarar sér sjálfur: Lifsnautnin
frjóva, alefling andans og athöfn
þörf.
Gunnar Gunnarsson hefur varið
ævi sinni til þarfrar athafnar og
veitt ótöldum lesendum frjóa
lífsnautn með list sinni. Viðhorf
hans til lifs og listar eru húman-
ísk og jákvæð.
Þó markmið listarinnar sé
hvorki að lýta né fegra, er sálu-
bót að lesa skáldverk Gunnars
Gunnarssonar. Lýsingar hans á
fólki og atburðum eru sannar í
þeim skilningi, að þær gætu hafa
gerzt. Enn sannari eru þær þó
vegna hins, að höfundurinn er
skyggn á mannlegt líf og sýnir
öðrum það, sem hann hefur sjálf-
ur orðið áskynja.
Skáldverk Gunnars Gunnars-
sonar spanna vítt og breytt í
tímanum. En þau eru lika yfir-
gripsmikil í öðrum skilningi, því
þar koma fyrir hin breytilegustu
dæmi úr lífinu: Græskulaus gam-
ansemi yljar að hjartarótum, ef
til vill fremur nú en fyrir hálfri
öld. Stíllinn er svo margþættur
og nákvæmur, að fleira er gefið
í skyn en hægt er að segja með
hverju orði einu saman. Það, sem
i lífinu sýnist smátt og óverulegt.