Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 32

Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 32
Landnám sonnettunnar á íslandi AÞESSU ári era liðin 150 ár frá landnámi son- nettunnar (sónháttarins) hér á landi. Það land- nám varð með sonnettu Jónasar Hallgrímsson- ar, Ég bið að heilsa, sem hefur orðið vinsælla en nokkurt annað ljóð með erlendum kveð- skaparhætti. Má segja að það hafi runnið í merg og bein þjóðarinnar frá ystu nesjum til innstu dala. Það er alkunna og haft fyr- ir satt, að þetta sé fyrsta sonnettan, sem kveðin er á íslenzku. Birtist hún í Fjölni 1844, sjöunda árg., bls. 105, og kemur með honum frá Kaupmannahöfn til Islands sama ár, sennilega með einu vorskipanna. skírskotun til okkar innri manns hefur marg- þætt, sterk áhrif á áhorfandann. Um sýningu Þjóðleikhússins segir Sigurður Grímsson svo í Mbl. h. 26. september, 1950: „Priestley er fyrst og fremst sálkönnuður. Enginn er honum skyggnari á veilurnar í skapgerð mannanna, á hræsnina, eigingirn- ina, harðýðgina og miskunnarleysið í fari þeirra og enginn segir þeim til syndanna af jafn vægðarlausri hreinskilni og hann. í „Óvænt heimsókn" er ádeila höfundar hvað hörðust og varnaðarorð hans borin fram af hvað mestum þunga. Hann dregur persónur leiksins fyrir rannsóknarrétt samviskunnar, sem kemur fram í gervi lögreglufulltrúa, og knýr þær til að skrifta ávirðingar sínar og yfirsjónir. Og hann sýnir okkur með köldum rökum staðreyndanna að við berum með gjörðum okkar ábyrgð, ekki aðeins á velferð okkar sjálfra, heldur og meðbræðra okkar, - að öll breytni okkar við náungann getur varp- að dimmum örlagaskuggum langt fram á ófarinn veg.“ Priestley í Útvarpinu Öll fyrrnefnd leikrit hafa verið tekin til flutnings í íslenska ríkisútvarpinu. Ég hef komið hér áður var flutt í janúar 1945 í leik- stjóm og þýðingu Indriða Waage, Gift eða ógift 1946 í leikstjóm Brynjólfs Jóhannesson- ar og þýðingu Boga Ólafssonar og Hættulegt hom var flutt ’48 í leikstjóm Þorsteins 0. Stephensen og þýðingu Ingu Laxness sem fyrr var sagt. Á þessum árum tíðkuðust bein- ar útsendingar og engin skilyrði voru til hljóð- ritunar, þannig að engar heimildir eru til um útvarpsflutning þessara leikrita. Öðru máli gegnir um sýningu L.R. á Tíminn og við, sem flutt var í útvarpi 1961; nýja uppfærslu út- varpsins á leikritinu Gift eða ógift árið 1970 í leikstjórn Helga Skúlasonar og þýðingu Boga og síðan Ovænt heimsókn, sem unnin var fyrir útvarpið 1975. Þessar uppfærslur eru varðveittar í segulbandasafni útvarpsins. Auk þess má nefna leikritin Tvöfalt líf (La- bumum Grove), sem flutt var 1951 í leik- stjórn Ævars Kvarans og þýðingu Hjördísar Kvarans og Þau komu til ókunnrar borgar (They came to a city), sem fært var upp í útvarpinu 1958 í leikstjórn Lámsar Pálssonar og þýðingu Ásgeirs Hjartarsonar og að lokum Linditréð (The Linden Tree), sem flutt var 1979 í leikstjóm og þýðingu Ævars Kvarans. „Þau Öfl Sem Skapa Mönnunum Örlög BÚA í Þeim Sjálfum** Það er óhætt að segja að J.B.Priestley hafi skipað nokkuð veglegan sess í leiklistar- lífi þjóðarinnar sl. hálfa öld eða allt frá því að Ég hef komið hér áður var fyrst verka hans sýnt í Iðnó 1943 og fram til þessa dags, þegar til stendur að flytja tvö leikrita hans, annað í útvarpi og hitt á sviði. En tímamir breytast og mennimir með og ekki víst að áhorfendur dagsins í dag upplifi það sama og áhorfendur sömu verka hálfri öld áður, áherslur hljóta að vera aðrar, framsetning önnur, en kjaminn hlýtur að vera sá sami - eða hvað? Hvað leynist í textanum? Hvað leynist á bak við orðin? og hvemig er farið með þessi orð? Sjálfur undirstrikaði Priestley mikilvægi þess að verk sín væm leikin en ekki bara lesin með eftirfarandi orðum úr fyrmefndum formálsorðum að heildarútgáfu leikrita sinna árið 1948: . en ég verð að leggja áherslu á þá staðreynd, að þau (þ.e. leikritin) vom ekki skrifuð til þess að vera lesin, heldur til að vera leikin í leikhúsum, þar sem þau, ef þau eru almennilega leikin og þeim vel leikstýrt, lifna við. Leikrit sem hefur aldrei ratað inn í leikhús og fundið sína leikara og áhorfendur er í raun alls ekkert leikrit. Leikritahöfundur er rithöfundur, sem starfar í leikhúsi og fyrir leikhús." Hann segir líka í þessum sömu formáisorð- um um þann tíma, þegar hann var að skrifa leikrit sín: „Ég byrjaði ekki að skrifa fyrir leikhúsið fyrr en upp úr 1930 á tímabili krepp- unnar miklu. Svo tóku við ár í skugga yfirvof- andi heimsstríðs, síðan striðið sjálft, og nú þessi eftirstríðsár spennu og kaldastríðs." Þetta er sá jarðvegur eða sá tími sem helstu verk Priestleys em sprottin úr - þær þjóðfé- lagsaðstæður, þar sem mannleg þjáning var mikil, og allt líf einkenndist af átökum milli manna, stétta og þjóða; það em háð stríð hið innra og hið ytra. Þó leikrit hans beri þessa kannski ekki ævinlega bein merki, nema þá helst Óvænt heimsókn, þá má ætíð finna það undir niðri - samhliða áhuga hans og Iöngun til þess að manninum miði eitthvað áfram, að hann breytist - þroskist kannski? Og skilji að hann hefur fyrst og fremst við sig sjálfan að sakast, þegar hlutir fara úrskeiðis. Við getum ekki bent á einhvern annan eða eitt- hvað annað. Við getum heldur ekki breytt neinu öðm en sjálfum okkur. Fyrst og síðast bemm við sjálf ábyrgð á okkur sjálfum og „örlögum" okkar. Höfundur er leikari. Á íslandi fór sonnettugerð fremur hægt og stilít af stað. Má vera að skáld á seinni hluta nítjándu aldar hafi svona eins og hikað við að þræða spor Jónasar í sonnettugerð, þar sem honum hafði tekizt svo vel upp að skapa undurfagra sonnettu að stappar nærri fullkomnun. Eftir ÞORGEIRIBSEN II Þetta ár, 1844, er viðburðaríkt ár í menn- ingarsögu okkar. Þá kemur líka út orðabók Sveinbjamar Egilssonar yfir skáldamálið foma: Lexicon poeticum, glæsilegt verk og eitt hið þarfasta íslenzkri tungu og menn- ingu. Hefur það verið rómað mjög og í hávegum haft af þeim, sem skilja til fulls notagildi þess og gagnsemi á sviði tungu okkar og bókmennta. Og hví skyldi ekki sonnetta Jónasar, 150 ára 1994, „Eg bið að heilsa", fá að fylgja með og eiga sinn heiðurssess í fagnaðinum. Þetta blíða og hugljúfa kvæði, undir „són- hættinum" suðræna, er búið að ylja íslend- ingum um hjartarætur í hálfa aðra öld og er orðið svo rótfast í þjóðarsálinni, að fá önnur íslenzkt kvæði komast þar í hálf- kvisti eða jafnast á við það að því leyti. Og vinsældir þess jukust um allan helming eftir að hið undurfallega lag Inga T. Lárus- sonar við það varð til snemma á öldinni. Og svo samofið er lagið Ijóðinu að líkast til verða þau samferða tungunni og ís- lenzkri menningu og þjóðerni á leiðarenda. Um þessar mundir, en þó fáeinum miss- erum seinna, eru þeir að kveða sínar fyrstu sonnettur, Gísli Brynjúlfsson og Jón Thor- oddsen. Gísli yrkir þrjú kvæði til Gríms Thomsen, sumarið 1846, öll undir ítalska sónhættinum, 9. júní, 26. júní og 16. júlí þetta sumar og þar næst árið seinna, 1847, yrkir Jón Thoroddsen sonnettu til minning- ar um Bjarna Bjarnason frá Ásgarði, stúd- ent sem drukknaði á Breiðafirði í mars 1847. Til er annað kvæði, a.m.k., eftir Jón, undir ítalska sónhættinum, „Á Svínadal", og eftir Gísla fáeinar aðrar, aðrar en þær sem hann orti til Gríms. Þar á meðal „Son- netta“, IV. kaflinn í kvæðinu „Til Ástríðar" (sept. 1847), og „Sonnetto in vita di Maria“ (1851) og „Tíhenda" (ártals ekki getið). Teljast má samt víst, að „Ég bið að heilsa“, birt í Fjölni 1844, sem áður var sagt, sé fyrsta sonnettan kveðin á íslenzka tungu, alfa og omega, eða sú fyrsta og síðasta frá hendi Jónasar undir þeim hætti, sónhættin- um, frá sólarlandinu, landi hins tæra himin- bláma og heiðríkju, þar sem „gul sítrónan grær“, Italíu. III Um það leyti sem Snorri er að fremja sitt „Háttatal" og önnur sín heimsþekkt rit, ekki ómerkari, brýzt sonnettan fram í dagsbirtuna og hlýjuna suður á Ítalíu og nær mestri fullkomnun og hæð í höndum þeirra Dantes og Petrarca, einkum þó hins síðarnefnda, að sumra dómi. En það tekur hana næstum þijár aldir að bijótast yfir Alpafjöllin, því að það er ekki fyrr en á 16. öld sem hún birtist í Frakklandi, Þýzka- landi og Englandi, þar sem hún var síðan iðkuð af miklum hagleik og listfengi og „kom fram tilbrigði við formið, kennt við Shakespeare: þijár ferhendur, sem eru sér um rím hver þeirra, og tvær niðurlagslín- ur, sem ríma saman“, eins og Hannes Pét- ursson skáld orðar það í sonnettukaflanum í riti sínu „Bókmenntir“, í Alfræðisafni Menningarsjóðs, útg. 1972. IV Jónas er ekki fæddur og Bjarni Thorar- ensen varla búinn að slíta barnsskónum þegar fyrstu kvæðin undir ítalska sónhætt- inum birtast á dönsku - áhrifín greinileg frá rómantísku skáldunum þýzku, sem gerðu sér far um og höfðu yndi af því að bregða honum fyrir sig í yrkingum sínum og kveðskap. V Á íslandi fór sonnettugerð fremur hægt og stillt af stað og var líkt og íslenzku skáldin tækju ekki við sér á því sviði fyrr en kom fram á tuttugustu öldina. Má vera að skáld á seinni hluta nítjándu aldar hafi svona eins og hikað við að þræða spor Jón- asar í sonnettugerð þar sem honum hafði tekizt svo vel upp að skapa undurfagra sonnettu að stappar nærri fullkomnun - ekki treyst sér að fara í föt hans að þessu leyti. En kannski hefur þeim ekki látið són- hátturinn, hann blátt áfram ekki höfðað til þeirra eða þeir ekki hrifist af honum sem skyldi. Hver getur ráðið í það? En einkenni- legt er, að stórskáld íslenzk, á seinni hluta nítjándu aldar, bera ekki við að bregða honum fyrir sig og beita honum í kveðskap sínum. En þjóðskáldinu Matthíasi Jochums- syni (1835-1920) verður samt ekki skota- skuld úr því að þýða 17 fallegar sonnettur úr „Afturelding Noregs", eftir norska ljóð- skáldið Johan S.C. Welhaven (1807-1873), sem var jafnaldri Jónasar, en varð snöggt- um eldri en hann og samtímamaður landa síns, stórskáldsins H. Wergelands (1808- 1845), sem er ári yngri en þeir, en deyr sama ár og Jónas, 1845, Jónas 26. maí en Wergeland 12. júlí þetta ár. Einstök tilviljun það, einkum ef haft er í huga að þeir land- arnir Wergeland og Welhaven eru stundum taldir hafa gegnt álíka brautryðjandahlut- verki í norskum bókmenntum og Bjarni Thorarensen og Jónas Hallgrímsson í okk- ar, en að öðru leyti og um margt voru þessi skáld samt harla ólík. Á tuttugustu öld, snemma, er það Jóhann Siguijónsson (1880-1919) sem fyrstur ríð- ur á vaðið - einsog í svo mörgu öðru, með tveim sonnettum. í Skírni 1910 er eftir hann sonnetta sem margir kannast við: „Fyrir utan glugga vinar míns“ og í Eim- reiðinni og Gjallarhorni 1911 á hann aðra enn kunnari sem birtist hér: SONNETTA Vorið er liðið, ilmur ungra daga orðið að þungum, sterkum sumarhita, æskan er horfin, engir draumar lita ókomna tímans gráa sinuhaga. Við erum fæddir úti á eyðiskaga, eilífðarsjórinn hefur dimma vita, fánýtar skeljar fyrir blóð og svita fengum við keyptar, það er mannsins saga. Þó hef ég aldrei elskað daginn heitar - eilífðamafnið stafar barnsins tunga - fátæka lif! að þínum knjám ég krýp,

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.