Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 30

J.B. Príestley.

L I 4 ■ TB
T 1 JKfMMkS
%**?*&■
. h *• • 4

■—r

, i
. 1

ÚR SÝNINGU L.R. á Hvað er sannleikur? frá 1962 í leikstjórn Indriða Waage. Frá vinstri: Guðrún
Ásmundsdóttir (Betty Whitehouse), Guðmundur Pálsson (Charles Trevor Stanton), Sigríður Hagalín
(Olwen Peel) og Helga Bachman (Frieda Caplan).
„V íð erum ekki
ein - við erum lim
A sama stofni“
Aþessu ári eru 100 ár liðin frá fæðingu enska
leikritahöfundarins J.B. Priestleys. Á þessu
ári er verið að leika ýmis verk hans um heim-
inn. Óvænt heimsókn (An Inspector Calls)
hefur verið sýnt að undanfömu bæði í London
Á aldarafmæli enska
skáldsins J.B. Priestley
er verið að sýna leikrit
hans víða um heim,
þ.á.m. á Akureyri.
Þekktustu leikrit hans,
svo sem „Ég hef komið
hér áður“, „Tíminn og
við“, „Hvað er
sannleikur?“ og „Óvænt
heimsókn“ eiga alltaf
erindi þótt tíminn líði.
Eftir SIGURÐ SKÚLASON
og New York við góðar undirtektir og mikið
lof, sýning sem hefur sópað til sín ýmsum
ieiklistarverðlaunum á báðum stöðum. Hér á
íslandi verður Óvænt heimsókn frumsýnd hjá
Leikfélagi Akureyrar nú um jólin og Ríkisút-
varpið flytur einnig leikrit eftir Priestley -
Eg hef komið hér áður - nú á jólum. Leikrit
Priestleys hafa verið snar þáttur í íslensku
leiklistarlífi undanfama hálfa öld, jafnt á sviði
sem í útvarpi. Priestley var fyrst kynntur hér
á landi í sýningu Leikfélags Reykjavíkur á
Ég hef komið hér áður í nóv. 1943.
John Boynton Priestley var kennarasonur,
fæddur í Bradford, iðnaðarbæ á Norður-Eng-
landi h. 13.9. 1894. Hæfileikar hans og löng-
un til ritstarfa komu snemma í Ijós. Hann
hætti í skóla 16 ára gamall og fór að vinna
í spunaverksmiðju og tók að sinna ritstörfum
í frístundum. Tvítugur að aldri var hann kall-
aður í herinn í fyrri heimsstyrjöldinni og
gegndi herþjónustu fyrir Breta í Frakklandi
öll styrjaldarárin. Eftir stríðið sest hann á
slcólabekk að nýju og stundar kennslu og
blaðamennsku samhliða námi. Árið 1922 söðl-
ar Priestley um og flyst til London, ákveðinn
í að helga sig alfarið ritstörfum, þá þegar
búinn að skrifa eina bók og farinn að skrifa
í blöð og tímarit. Hann verður fljótt þekktur
blaðamaður og gagnrýnandi og skrifar um
þjóðfélagsmál, bókmenntir og leikhús. Fyrst
skrifar hann í The Daily News, síðar í New
Statesman og Nation og reyndar fleiri blöð,
jafnt á Englandi sem í öðrum löndum. Á þriðja
áratug þessarar aldar hefst eiginlegur rithöf-
undaferill Priestleys, því þá eru gefnar út
fyrstu skáldsögur hans. Með þriðju sögu sinni,
The Good Companions, verða þáttaskil I lífi
hans og starfi, því hún vekur alþjóða athygli
og færir honum ýmsar viðurkenningar, sem
hann fylgir svo fast eftir með næstu sögu
sinni, Ángel Pavement. Sagt er að Priestley
hafi verið einn mest lesni höfundar síns tíma,
hann er talinn hafa mikla frásagnarhæfileika
til að bera og takast sérdeilis vel upp í per-
sónusköpun, hefur stundum verið líkt við
Dickens hvað það snertir, einkum þó í þessum
tveim fyrmefndum sögum. En það eru þó
leikritin, sem helst hafa haldið nafni hans á
lofti. Fyrsta leikritið sem hann skrifaði heitir
Dangerous Corner eða Hættulegt horn og
kom fram árið 1932. Hann skrifar svo í allt
upp undir 50 leikrit á ferli sínum, flestöll á
þremur áratugum, á milli 1930 og 1960. Hér
á Islandi hafa mörg leikrita hans verið flutt
á sviði eða í útvarpi og af þeim eru þau lík-
lega kunnust tímaleikritin hans og Óvænt
heimsókn.
Hættulegt horn var fyrst flutt hér á landi
í útvarpinu árið 1948 í leikstjórn Þorsteins
Ö. Stephensens og þýðingu Ingu Laxness.
Leikfélag Reykjavíkur tók það svo til sýning-
ar í Iðnó árið 1962 í leikstjórn Indriða Wa-
age, en þýðandi var sami og áður. Þá hafði
nafni verksins verið breytt í Hvað er sannleik-
ur? Þetta leikrit er talið eitt af þremur tímale-
ikritum Priestleys og hin tvö þá talin vera
Ég hef komið hér áður og Tíminn og við.
Samheitið tímaleikrit er til komið af því ann-
ars vegar að þau fjalla um spurningar um
tímann og áhrif hans á manninn. Hvað gerir
tíminn okkur? Hvað gerum við við tímann?
Hvers konar fyrirbæri er tíminn eiginlega?
Og hins vegar af því að í þessum leikritum
er gripið til áhrifabragða hvað snertir fram-
vindu í tíma með því að kljúfa tímann og
sýna hvað hefði getað orðið, ef eitthvað hefði
verið sagt eða ósagt, gert eða ógert á ákveð-
inni stundu - eða þá að við fáum að sjá fram
í tímann og koma svo aftur til baka og sjá
það sem er að gerast með þessa framtíðarvitn-
eskju í fersku minni.
Reyndar byrjaði þetta leikrit ekki vel, því
eftir fyrstu fimm sýningar á því í London
1932 var ákveðið að hætta sýningum vegna
slæmrar útreiðar gagnrýnenda og lélegrar
aðsóknar. Priestley greip þá til sinna ráða
og fékk því framgengt að sýningum var hald-
ið áfram og er upp var staðið var þetta leik-
rit eitt það vinsælasta sem skrifað hafði ver-
ið. Hættulegt horn/Hvað er sannleikur? ger-
ist kvöldstund eina á heimili Caplan-hjónanna
í Counterbury Close í útjaðri London. Þar eru
samankomin nokkur hjón og einstaklingar til
þess að skemmta sér. í byijun sitja fjórar
konur í stofunni og hlusta á lokaþátt fram-
haldsleikrits í útvarpi, en að því loknu koma
aðrir gestir fram á sjónarsviðið og það hefj-
ast umræður um efni leikritsins, einkum það
hvað sé sannleikur, og ein athugasemd sem
látin er falla í ógáti verður til þess að hrinda
af stað atburðarás, sem enginn sér fyrir end-
ann á. Undir lok leikritsins er síðan byijað á
því upp á nýtt, en athugasemdinni umræddu
sleppt þegar að henni kemur, og áhorfandan-
um gefið tækifæri á að sjá fyrir hvað gerist
án hennar. Hvað er sannleikur? var frumsýnt
í Iðnó h. 1. febrúar, 1962 og hér í Morgun-
blaðinu var sagt frá frumsýningunni 2 dögum
áður með þessum orðum: „Hvað er sannleik-
ur? er fyrsta leikritið sem J.B. Priestley samdi
og var það frumsýnt 1932. Þykir það enn
besta leikrit höfundar."
Morgunblaðið birti síðan leikdóm Sigurðar
A. Magnússonar h. 4. febrúar og þar sagði
m.a.: „„Hvað er sannleikur?" tekur til með-
ferðar það sem kalla mætti „klofinn tíma“,
þ.e.a.s. þá hugmynd að á ákveðnu augnabliki
sé um tvær leiðir að velja sem leiði í gagnstæð-
ar áttir.
Leikritið er haglega gert, bygging hnitm-
iðuð og spennan óslitin frá upphafi til enda.
Það minnir allmjög á velsamið sakamálaleik-
rit, enda eru sakamálin jú uppistaða í sjálfri
atburðarásinni. Samt er því ekki að neita að
sums staðar eru tök höfundarins dálítið við-
vaningsleg, einkum fremst í fyrsta þætti ...
Það sem hins vegar lyfir verkinu upp yfir
venjulegt sakamálaleikrit er hinn heimspeki-
legi undirtónn þess, sú viðleitni höfundarins
að komast undir yfirborð hlutanna, sjá dýpra
samhengi í atburðunum, bregða Ijósi yfir þau
óræðu rök tilverunnar sem stjórna gerðum
okkar.
Sýningunni var mjög vel tekið af áhorfend-
um ... Leikritið ætti að geta orðið vinsælt,
því það er bæði spennandi og auðskilið, en
það ristir hvergi sérlega djúpt.“
Tíminn og við (Time and the Conways) er
skrifað árið 1937. í því er brugðið upp mynd
af lífi Conway-fjölskyldunnar í iðnaðarborg í
Norður-Englandi. 1. þáttur fer fram á heim-
ili frú Conway sem er ekkja og 6 barna móð-
ir haustkvöld eitt árið 1919. Það er afmæli-
sveisla - ein dóttirin, Kay, er 21s árs þennan
dag. Raunar fer 3. þáttur leikritsins einnig
fram þetta sama kvöld, en þessi kvöldstund
er fleyguð með 2. þætti sem gerist tæpum
20 árum síðar. Þannig að í 3. þætti sem er
beint framhald af 1. þætti sjáum við þetta
unga fólk, leik þess, vonir og drauma í allt
öðru ljósi en í 1. þættinum, þegar við höfum
fengið vitneskjuna um það hvað gerist í lífi
þeirra síðar, þegar við vitum meira en persón-
umar sjálfar. 1. og 2. þáttur mynda miklar
andstæður, þ.e.a.s. þetta sama fólk er 20
árum síðar allt annað fólk, lífið hefur farið á
annan veg en flesta dreymdi um og hefur
markað djúp spor biturrar reynslu. Brostnar
vonir væri e.t.v. réttnefni eða yfirskrift lýsing-
ar á lífi þeirra þá. 3. þátturinn fær svo allt
aðra og dýpri tilfinningu eða vídd með at-
burði 2. þáttar í fersku minni. Áhrifamikið
bragð sem rótar upp í tilfinningunum og veit-
ir nýja sýn og annað og stærra samhengi.
Tíminn og við var frumsýnt hjá L.R. h. 6.
nóvember, 1960 í leikstjórn Gísla Halldórsson-
ar og þýðingu Ásgeirs Hjartarsonar. Hér í
Morgunblaðinu sagðist Sigurði Grímssyni svo
frá í leikdómi sínum 4 dögum eftir frumsýn-
ingu: „í leikritinu Tíminn og við er meginefn-
ið hin mikla spuming: Hvað er tíminn? Er
hann aðeins hugarórar og blekking, eða er
hann illt og óhagganlegt lögmál, sem ekki
verður umflúið? Höfundur gefur eðlilega ekki
beint svar við þessum spurningum, en með
því að láta áhorfendur skyggnast bak við
fortjaldið til hins ókomna gefur höfundur í