Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 12

/SAUÐLAUKSDAL. íbaksýn erkauptúniðá Patreksfirði.
Ljósm.: Jóhanna Björnsdóttir.
Kóngsins gæska
hefur Island
úr duftinu
Seint verður ofmetin sú andlega og veraldlega leið-
sögn sem íslenskir sveitaprestar veittu samfé-
lagi, þar sem stöðnun og jafnvel afturför setti
mark sitt á þjóðlífið, öld fram af öld. Við erfiðar
aðstæður, einangrun og oft og tíðum kröpp kjör
Séra Björn Halldórsson í
Sauðlauksdal er einn
merkasti brautryðjandi
sem ísland hefur átt.
Hann er upphafsmaður
kartöflu- og kálræktar hér
á landi og fyrstur til að
stöðva landeyðingu af
sandfoki. Hann lét bæði
eftir sig búnaðarrit og
íslenzk-latneska orðabók,
auk þess sem hann orti
sjálfur.
Eftir ÖSSUR
SKARPHÉÐINSSON
héldu þeir merki menntunar og framfara
hátt á lofti. Um fáa ef nokkra íslenska
presta á þetta jafnvel við og séra Björn
Halldórsson í Sauðlauksdal og síðar Set-
bergi við Grundarfjörð. Sem forgöngumað-
ur í landbúnaði, afkastamikill rithöfundur
og fræðimaður á hann fáa sér líka á 18.
öld - eða hvaða tíma öðrum sem við kjós-
um til samanburðar. Á þessu ári er 200.
ártíð séra Björns, og því við hæfi að minn-
ast þessa merka frumkvöðuls, sem allt of
lengi hefur legið í þagnargildi.
Séra Björn fæddist í Vogshúsum í Sel-
vogi árið 1724, einn tíu systkina sem öll
náðu fullorðinsaldri. Ættimar sem að hon-
um stóðu voru sterkgáfað kyn, þar sem
prestar og lögréttumenn voru áberandi
kynslóð eftir kynslóð. Faðir hans var séra
Halldór Einarsson, sem þá þjónaði til Sel-
vogsþinga. Hann þótti vitmaður og allvel
lærður, en almúgann grunaði að hann
kynni fleira fyrir sér en það sem beinlínis
væri spunnið af toga guðsorðsins, og kvað
hann „margvísan“. Grun samtíðarinnar um
fjölkynngi séra Halldórs mátti rekja til
þess, að í Selvogi tók prestur við kalli af
séra Eiríki Magnússyni, sem þjóðtrúin
hefur talið fjölkunnugastan íslenskra
galdrameistara fyrr og síðar. I Vogshúsum
kom því séra Halldór „svo að segja í volgt
galdrahreiðrið“ eins og fræðaþulurinn
Hannes Þorsteinsson komst síðar að orði.
Móðir Björns var hins vegar Sigríður Jóns-
dóttir, sem Eggert Ólafsson skáld og lög-
maður sagði í bréfi til Jóns Grunnvíkings
að væri „fróðust og minnugust kvenna hér
á Iandi“. Hún var að langfeðgatali skyld
sálmaskáldinu séra Einari í Heydölúm, og
má vera að úr þeim farvegi hafi rannið
skáldið, sem spratt út í séra Birni, eftir
að _kom vestur í Sauðlauksdal.
Á fyrsta ári fluttu foreldrar hans að
Stað f Steingrímsfirði, þar sem sveinninn
fæddist upp við bærileg efni. Þegar Björn
var ijórtán vetra dó séra Halldór frá barna-
hópnum eftir glímu við langvinnt þung-
lyndi. Þá um haustið komst hann til náms
við Skálholtsskóla fyrir tilstilli Jóns bisk-
ups Árnasonar, sem sá hvert efni bjó í
pilti. í Skálholti þótti hann afbragðs náms-
maður; og að loknum fimm vetram við
skólann var hann prófaður vorið 1745 af
sjálfum Lúðvík Harboe, er síðar varð Sjá-
landsbiskup. í stúdentsvottorði segir að
Bjöm Halldórsson sé siðprúður og vandað-
ur í hegðun, hafi stundað allar námsgrein-
ar af kappi, en sé þó best heima í latínu,
grísku og guðfræði.
Ári síðar vantaði Ólaf Ámason, sýslu-
manninn í Haga á Barðaströnd, vaskan
mann til aðstoðar við að útfæra stefnu
konungs gagnvart vestfirskum almúga.
Þarmeð höfðu Vestfirðir lagt á hann sinn
alkunna galdur. Þá var í Sauðlauksdal
þjónn Drottins, Þorvarður Magnússon, og
hneig að aldri. Séra Þorvarður vakti máls
á því við Björn, að hann léti af þénustu
sinni við hið veraldlega vald en nýtti frem-
ur atgervi sitt til að brjóta út jaðar þess
akurlendis sem kirkja Drottins plægði.
Birni leist vel á Sauðlauksdal, þekktist boð
um að gerast aðstoðarprestur séra Þor-
varðar, og tók vígslu í Skálholti haustið
1749, nálega 25 ára gamall.
Tveimur áram síðar var séra Þorvarður
allur, og aðstoðarpresturinn færðist til
þeirrar upphefðar að verða höfuðklerkur
Sauðlauksdalssóknar. Björn tók boði sýslu-
manns, og þar með hófst nýr kafli í fram-
farasögu Islands, sem átti eftir að spanna
fyrsta skipulega landgræðsluátakið hér á
landi, farsælar tilraunir í ræktun innfluttra
matjurta, samningu gríðarmikillar lat-
neskrar orðabókar, ritun merks annáls,
og gerði Sauðlauksdal, um það er lauk,
að fræðasetri sem naut orðstírs langt út
fyrir landsteinana og færði staðarprestin-
um margvíslegar viðurkenningar.
Hamingjuárin
Séra Björn sat Sauðlauksdal mestan
hluta preststíðar sinnar, alls 31 ár, eða
þangað til hann fluttist búferlum að Set-
bergi við Grundarfjörð árið 1781. Þá hafði
hann verið prófastur Barðstrendinga fullan
ijórðung aldar. Hamingjuár sín lifði séra
Björn hins vegar í Sauðlauksdal; sat þar
í vinafagnaði og frænda, orti nýstárleg
ljóð í moldina og önnur af orðum til dýrð-
ar Guði sínum og náttúru. Þegar kom á
Setberg hallaði hins vegar undan fæti;
klerkur steig glímu við elli og vanheilsu,
og síðustu átta ár ævinnar mæddi hann
alger blinda. í annálum sínum getur hann
á einum stað um mikinn töframann sem
fór um álfuna og opnaði haldin augu. Má
vera að það hafi síðar kveikt hjá honum
veika von um lækningu, því blindur hélt
hann í sína fyrstu og einu utanför, orðinn
63 ára gamall, beinlínis í lækningaskyni.
En það kom fyrir ekki.
í Skálholti eignaðist hann vin, sem hann
bast við tryggðaböndum sem héldu meðan
báðir lifðu. Skólabróðirinn úr Skálholti var
enginn annar en Svefneyingurinn Eggert
Ólafsson, skáld og vísilögmaður, sem löngu
síðar ýtti til sinnar hinstu farar frá kaldri
Skor. Rannveig hét systir Eggerts og þótti
blómi breiðfirskra kvenna. Efalítið hefur
vináttan við Eggert leitt þau saman, því
sama ár og séra Björn varð prófastur
Barðstrendinga gekk hann að eiga Rann-
veigu. En Drottinn blessaði ekki þjón sinn
með kynsæld; því einkabarn þeirra Halldór
dó á þriðja ári. Þau syrgðu hann ákaf-
lega, en Eggert var þá á vistum með þeim
í Sauðlauksdal og reyndist betri en enginn
meðan sárasta sorgin gekk yfir. Var til
þess tekið að hann „... með sinni um-
gengni og fortölum sefaði mjög sorg þeirra
hjónanna, “ að sögn séra Björns Þorgríms-
sonar á Setbergi.
í stað Halldórs ólu prestshjónin upp
fjögur fósturbörn, og áttu raunar þátt í
að koma fleirum til manns. En sorgin
kvaddi á nýjan leik dyra. Eitt þeirra, fjórt-
án vetra systursonur prests, hvarf fyrir
augum hans niðrum veikan ís á jólaföst-
unni 1774 og varð ekki heimtur til lífs.
Séra Björn reyndist atorkumaður við
hvaðeina sem hann tók sér fyrir hendur,
en þótti sérlega framkvæmdasamur þegar
byggingar vora annars vegar. Bygginga-
gleði hans birtist með skýrum hætti bæði
í Sauðlauksdal og að Setbergi. Við Sauð-
lauksdal tók hann fátækur, einsog góðra
presta er háttur, og bæði staðarhús og
kirkja voru þá illa farin og sum að hruni
komin. Hvorutveggja byggði hann upp á
skömmum tíma af fádæma dugnaði. Þegar
hann tók við Setbergi var aðkoman líkt og
í Sauðlauksdal forðum; hús öll í bágu
standi og kirkja hrörleg. Þó klerkur væri
lúinn að aldri réðst hann eigi að síður í
framkvæmdir, tók þegar á fyrsta ári að
velli ijórðung bæjarhúsanna og að liðnum
þremur árum var lokið endurbyggingu
þeirra allra, og guðshúsið komið í bærilegt
lag.
Frumkvöðull í
Kartöflurækt
í Sauðlauksdal voru það þó nýjungar
hins unga prests í jarðrækt sem vöktu
mesta athygli og hafa til þessa dags hald-
ið nafni hans á lofti. Án efa sætir frum-
kvöðulsstarf hans um kartöflurækt sögu-
legustum tíðindum á því sviði. Hann hóf
fyrstur íslendinga að rækta jarðepli, og
braut sérstakan garð undir þau. Áður
hafði þó danskur maður gert lítilsháttar
tilraunir hérlendis með þennan ávöxt jarð-
arinnar, sem hingað barst um Danmörku
alla leið frá nýlendunum í Vestur-Indíum.
í riti sínu Korte Beretninger lýsir hann
upphafi tilrauna sinna með kartöflur. Þar
kveðst prestur fyrst hafa pantað útsæði
frá Kaupmannahöfn vorið 1758. En Hafn-
arskip gengu í þann tíð seint og illa út til
Islands, og það var ekki fyrr en í byijun
ágústmánaðar árið eftir, sem útsæðið
danska barst heim í Sauðlauksdal. Það var
þá spírað mjög umfram gott hóf, og auk
þess hrakið af sjó. Prestur hugði því dönsk
jarðepli sín til lítils nýt. Hann lét þó ekki
hugfallast heldur setti niður í stórt,
moldarfyllt kerald í Herrans nafni og ijöru-
tíu. Og það kom strax í ljós að auk trúar-
hita og góðra gáfna var prestur gæddur
grænum fingrum. í október uppskar hann
nokkrar afar smáar kartöflur úr fati sínu;
þær stærstu ekki meira en piparkorn að
stærð. En þarmeð var fyrir alvöru hafin