Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 10

LEYNDAEMÁLIÐ í SKJALA-
TÖSKU JS 140 FOLIO
LOKKUR Þóru Gunnarsdóttur og Ijóðlínur Jónasar:
„greiddi ég þér lokka “ í eiginhandarriti.
í handritasafni Jóns Sigurðssonar
forseta, sem geymt er á handritadeild
Landsbókasafnsins, er að finna nokkrar
skjalatöskur. Ein þeirra er merkt í skrá
140 folio: Bréf til Signrðar Thorgrímss-
en landfógeta og ekkju hans. Bréf ekkj-
unnar, Sigríðar Jónsdóttur Thorgrímss-
en (1818-1878), eru í litlu umslagi. Það
var nýlega opnað og í því fannst m.a.
bréf frá Þóru Gunnarsdóttur (1812-
1882), skrifað í Laufási á dönsku að
hætti heldra fólks, hinn 7. febrúar 1831.
Inni í því leyndist samanbrotinn snepill
sem geymir fléttaðan jarpan hárlokk og
lítinn kniplaðan borða. Á snepilinn skrif-
ar Þóra að hún hafí lært að knipla um
veturinn. Lokkurinn leiðir ósjálfrátt
hugann að þeim lokkum sem Jónas
greiddi við Galtará þremur árum áður.
Ferðalok eftir Jónas Hallgrímsson
hefur lengi verið talið fegursta ástarljóð
sem ort hefur verið á íslenska tungu.
Hefð hefur verið fyrir því að tengja ljóð-
ið við ævi skáldsins og leit verið gerð
að stúlkunni. Þóra, dóttir Gunnars
Gunnarssonar prests í Laufási, hefur
oftast verið nefnd til sögunnar. Ljóðið
gæti verið lýsing á ferðalagi Jónasar
og Þóru norður fjöll sumarið 1828 og
hvernig ástin kviknaði milli þeirra. Þóra
hefur með tímanum orðið tákn um ástir
Jónasar. Matthías Johannessen skrifar
um Þóru í bók sinni Um Jónas (1993,
Hringskuggar, bls. 150): „Jónas kynnt-
ist Þóru ungur á ferðalagi norður eins
og alkunna er og Matthías Þórðarson
og Indriði Einarsson fjalla um í ricgerð-
um í Iðunni (1925 og 1928). Eftir það
ber hún ástinni vitni í minningunni; hún
verður ímynd hennar þegar hann yrkir
Ferðalok eins og sköpunarverkið ber
forsjóninni vitni; það er guðs blær, eins
og Steingrímur Thorsteinsson segir.“
Ást Þóru og Jónasar hefur ævinlega
verið hjúpuð dulúð. Hún er óræð gáta
en lesendur Ferðaloka hafa leitt Þóru
og Jónas saman til ástarfunda í hugan-
um í áratugi. Steinunn Jóhannesdóttir
lét þau einnig ná fundum í leikriti sínu,
Ferðalok, sem Þjóðleikhúsið sýndi á síð-
asta ári. Hárlokkur Þóru Gunnarsdóttur
er því hjartanu kær, hann greiddi Jónas
og orti:
Greiddi eg þér lokka
við Galtará
vel og vandlega
brosa blómvarir,
blika sjónstjömur,
roðnar heitur hlýr.
LES DAGBÓK FYRIR
HVERN DAG FRÁ1888-1912
„Handritadeildin er gullnáma fyrir
menn eins og mig,“ sagði dr. Sigurður
Gylfi Magnússon sagnfræðingur. Hann
er félagssögumaður sem setur einstakl-
inginn í öndvegi. Hann þarf því vitnis-
burði um einstaklinga sem tjá sig um
hversdagslífið og hvemig stofnanir eins
og kirkjan og menntakerfið birtast þeim.
„Félagssögumaðurinn tekst á við
hinar stóru stofnanir og viðburði eins
og stríð og reynir að kanna hvaða áhrif
þau hafa á einstaklinginn," segir Sig-
urður. „Hér á handritadeildinni teygir
maður bara út höndina og dregur út
hvern gullmolann á fætur öðrum.“ Sig-
urður er að leita að heimildum um
hversdagslífið á 19. og 20. öld. Hann
vill sjá hvernig menn tókust á við þær
breytingar sem áttu sér stað í upphafi
20. aldar. Hann kannar hvernig alþýðu-
menningin var á 19. öld og hvaða áhrif
hún hafði á mótun þéttbýlis í upphafi
20. aldar.
Sigurður Gylfi segir handskrifuð
sveitarblöð merkileg að því leyti til að
í þeim tjáir sig fólk sem ekki skrifaði í
prentmiðlana. Hvert blað var oftast í
einu eintaki og staldraði við einn dag á
hverjum bæ. Þar voru þau lesin upphátt
fyrir heimilismenn. Þessi blöð tíðkuðust
frá síðasta fjórðungi 19. aldar alveg
fram undir seinna stríð. Blað sem var
gefið út við Steingrímsfjörð í Stranda-
sýslu og hét Gestur vakti sérstaka at-
hygli Sigurðar vegna þess hversu
áhugavert og áberandi vel handskrifað
það var. Ritstjóri þess var Halldór Jóns-
son frá Miðdalsgröf.
Þegar Sigurður var að lesa skrá yfir
dagbækumar á safninu rakst hann á
SIGURÐUR Gylfi Magnússon.
nafn Halldórs Jónssonar og nýr heimur
opnaðist inn í 19. öldina. Dagbækur
Halldórs eru 10 bindi og spanna árin
frá 1888-1912. Halldór
byijar að skrifa dagbók
18 ára gamall og ekki
er nóg með að hann
mæli og telji allt milli
himins og jarðar heldur
tjáir hann sig um það
sem er að gerast í hans
nánasta umhverfi. Þótt
dagbækurnar lýsi ein-
ungis hans eigin sýn þá
má lesa margt á milli
línanna, t.d. um sam-
skipti manna í hreppn-
um, bækur sem lestrar-
félagið í hreppnum átti,
bréf sem Halldór skrif-
aði og allt sem hann las
upphátt á heimilinu.
Það eykur gildi bók-
anna að skrifarinn var
fyrst bóndasonur, síðan
lausamaður, vegg-
hleðslumaður og loks
bóndi frá 1902. Auk
þess skrifaði Halldór
upp 15 bindi með ljóð-
um og sonur hans hélt
einnig dagbók til
dauðadags 1980.
Sigurður telur hand-
ritadeildina flaggskip
handritasafna í landinu.
Hann hvetur fólk sem
liggur með dagbækur,
bréfasöfn, barna-
dagbækur eða annað
slíkt, sem hefur e.t.v. erft og veit ekki
hvað það á að gera við, að senda það
deildinni til varðveislu.
Galdraskræða Fiskuð
Fimir píanófingur Magnúsar fanga at-
hygli Ögmundar og Kára. Sú hugsun vakn-
ar hvernig líf geti öðlast gildi löngu eftir
að því var lifað. Kona sem skrifaði dagbók
á síðustu öld og taldi líf sitt einskis virði
getur öðlast nýtt líf í huga lesandans á
20. öld og kveikt hugmyndir innan mann-
vísindanna. Þankar hennar verða ódauðleg-
ir í dagbókinni. „Það má rekja lífið í Bol-
ungavík í áratugi með því að lesa dagbæk-
ur Finnboga Bernódussonar sem eru á
annan hillumetra. Hann var fiskimaður sem
settist niður á kvöldin og skrifaði dagbók,“
bætir Ögmundur við.
Ögmundur og Kári eru í raun sjálfir fiski-
menn. Þeir eru alltaf að reyna fiska inn
handrit. Ef þeir frétta af handriti vilja
þeir ná því, hvort sem það er eftir þjóð-
fræga menn eða óþekkta.
„Við förum stundum heim til fólks,“
segir Ögmundur „Ef við erum beðnir um
að koma að skoða eitthvað. Við leggjum
áherslu á að það sé enginn hlutur svo
ómerkilegur að það eigi að henda honum.
Ótal dæmi eru um, að það sem samtíminn
telur einskis virði verði næstu kynslóð
ómetanleg verðmæti."
„Það gerðist t.d í vetur,“ grípur Kári
fram í. „Við erum beðnir að koma í hús
og þar finnum við nokkur handrit. Fólkið
er úr Skagafirði og því spyr Ögmundur
hvort það viti um eitthvert slitur af galdra-
bók en hann vissi að þau voru afkomendur
Jónasar Jónssonar í Hróarsdal. Sagan seg-
ir að Jónas þessi hafi séð lengra nefí sínu
og verið göldróttur og átt galdraskræðu.
Fólkið þekkti ekki þessa sögu af Jónasi
en sagðist hafa samband við okkur ef það
kæmist á snoðir um hana. Síðan líður og
bíður en loks hringja þau í okkur og segj-
ast vera með eitthvað sem líti út eins og
galdraskræða. Þetta var rétt og nú geym-
um við slitur úr galdrakveri Jónasar í Hró-
arsdal."
„Jónas var þekktur maður á sínum tíma,“
segir Ögmundur „Hann var kannski vís til
að sýna homið á galdrabókinni. Hann var
með læknishendur og var yfirsetumaður,
einn af fáum á landinu. Sagan segir að
hann hafí tekið á móti yfir 500 bömum og
hafi þau öll orðið heilbrigð. Jónas Gíslason
vígslubiskup er sonarsonur hans.“
Einkagögn Halldórs
OgÞórbergs
Starfsmenn handritadeildarinnar þurfa
yfirleitt ekki að lokka handrit af fólki.
Margir koma færandi hendi og hafa ávallt
gert ráð fyrir að afhenda 'sín einkagögn
til varðveislu.
„Núna er Auður Laxness t.d. að afhenda
okkur handrita- og bréfasafn Halldórs. Það
er mikil þjóðargjöf,“ segir Ögmundur
„Hugsið ykkur ef þau væru seld á upp-
boði! Það hefur ekki tíðkast á íslandi sem
betur fer. Handritadeildin stæði þá illa í
slag um dýrmæt handrit, en þess ber að
geta að við emm aðeins varðveislustofnum,
við fáum engan höfundarrétt. Við geymum
og stundum má ekki hreyfa við handritum
fyrr en eftir dauða viðkomandi eða jafnvel
ekki fyrr en árið 2300 eða ákvæði fylgi
með eins og: „Má opna þegar börnin mín
era dáin.“
Við erum með öll gögn frá Þórbergi
Þórðarsyni og Margréti en meðan þau voru
á lífi þurfti að fá leyfi hjá þeim ef einhver
vildi skoða þau. Þegar hann féll frá gaf
Margrét skriflegt leyfi um notkun hand-
rita, bréfa og dagbóka. Þórbergur vissi að
þau væra best geymd hér.“
LokkurÚrLjóði
JÓNASAR HALLGRÍMSSONAR
Á stað eins og handritadeild Landsbóka-
safns geta starfsmenn gert ráð fyrir því
að gera óvæntar uppgötvanir, því þar get-
ur margt leynst, jafnvel sitthvað um ástir
skáldanna. Ogmundur minnist uppgötvun-
ar sem honum er kær.
„Ég veit ekki hvort ég á að segja það
en það er ein uppgötvun sem mér finnst
alveg gífurlega merkileg og engum hefur
verið sagt frá til þessa. Ég veit ekki betur
en að í handritasafninu hjá okkur leynist
reyndar svolítið sem ekki er handrit. Það
er lokkur úr hári þeirrar konu sem Jónas
Hallgrímsson orti eitt fegursta kvæði um
sem samið hefur verið á íslensku, Ferða-
lok. Það er lokkur úr hári stúlkunnar Þóru
Gunnarsdóttur.“
„Já,“ tók Kári undir. „Ég rakst á bréf
frá einhverri Þóru og inni í því var hárlokk-
ur. Ég áttaði mig ekki strax á þessu og
sýndi Ögmundi bréfið og hann rakti þetta
10