Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 34

JÓHANN Sigurjónsson.
án þess að sonnettuþýðingu þeirra verði
gerð lítilleg skil.
XI
Það þarf ekki að fara um það mörgum
orðum, því að flestum er kunnugt að Helgi
Hálfdanarson er með allra beztu og snjöll-
ustu þýðendum þessa lands og hefur unnið
stórvirki á því sviði og flutt hingað heim í
hlaðvarpa íslenzkra bókmennta margt önd-
vegisrit heimsbókmenntanna og auðgað ís-
lenzka tungu og menningu með þýðingum
sínum.
Mörg ef ekki flest þýðingarstórvirki sín
hefur hann unnið á þeim árum frá þvi unga
lýðveldið okkar var stofnað. Mættu menn
gjaman minnast þess á lýðveldisári. Hér
var ekki ætlunin að ræða almennt um þýð-
ingar Helga, heldur drepa lítillega á son-
nettuþýðingar hans, sem eru á sjötta tug
eða meir, ór ýmsum málum, einkum þó
ensku. Þar af m.a. hátt á annan tug Shake-
speare-sonnetta og röskan tug eftir William
Wordsworth (1770-1850), en hann var í
hópi allra beztu sonnettuskálda og sá sem
hóf þetta ljóðform (sónháttinn) til fyrra
gengis eftir að það hafði í Englandi legið
í lægð á átjándu öld. Áhrifa Wordsworths
í skáldskap gætti víða. Hann var straum-
hvarfamaður í enskum bókmenntum og
einn þeirra fremstu, sem ollu þáttaskilum
í enskum kveðskap. Hann var einn af hinum
svo nefndu „vatnaskáldum" („the Lake
poets“) og litlu eldri en hinir tveir sem
voru: Samuel Taylor Coleridge (1772-
1834) og Robert Southey (1774-1843).
Þeir áttu allir heima í hinu fagra Lake
District (Vatnahéraðinu) í Norður-Éng-
landi. Hefur Helgi Hálfdanarson þýtt ljóð
eftir þá alla, einkum þó Wordsworth, sem
var afkastameira og þekktara skáld en fé-
lagamir og áhrifa hans gætti víðar, m.a. á
Norðurlöndum (Skandinavíu) hjá upphafs-
mönnum rómantísku stefnunnar í skáldskap
þar. Árið 1798 kom út ljóðabókin „Lyrical
Ballads", nafnlaus, og árið 1800 í nýrri
útgáfu, aukinni. Kom seinna í ljós, að höf-
undarnir voru þeir félagarnir og vinirnir,
W. Wordsworth og S.T. Coleridge, en flest
kvæðanna voru þó eftir Wordsworth. Segja
má að kvæði þessu séu tímamótaverk og
með þeim heQi rómantikin innreið sína í
enskar bókmenntir og skipi álíkan sess þar
sem kvæði Oehlenschlágers í Danmörku
uppúr 1800 og seinna kvæði Wergelands
og Welhavens í Noregi og kvæði Bjarna
Thorarensens og Jónasar Hallgrímssonar
hér heima á Fróni. í „Afturelding Noregs"
(„Norges Dæmring" útg. 1834), sem er
sonnettusveigur Welhavens til Noregs,
gætir greinilega áhrifa frá Wordsworth.
Var þess áður minnst, að Matthías Joc-
humsson hefði þýtt 17 þeirra.
XII
í þýðingum sínum ræðst Helgi ekki á
garðinn, þar sem hann er lægstur. Auk
þeirra sem nefndir voru þýðir hann sonnett-
ur eftir stórskáld einsog Michael Drayton
(1563-1631), sem var ári eldri en Shake-
speare (1564-1616), en lifði 15 ámm leng-
ur en hann; John Milton (1608-1674);
William Cowper (1731-1800); Byron lávarð
(1788-1824); Percy Bysshe Shelley (1792-
1822) og John Keats (1785-1821), fagur-
kerann mikla, sem sagði hin heimskunnu
orð, sem oft er vitnað til, í tíma og ótíma:
„A thing of beauty is a joy for ever“ („Fag-
ur hlutur er æ til yndis“).
Úr frönsku eftir skáld sem Joachim du
Bellay (1525-1560); Pierre de Ronsard
(1524-1585); Charles Baudelaire (1821-
JAKOB Jóhannesson Smári. DANIEL Ágúst Daníelsson. HELGI Hálfdanarson.
1867), José-Maria de Hérédia (1842-
1905), Paul Verlaine (1844-1896) og Art-
hur Rimbaud (1854-1891). Hið vinsæla og
ástsæla ljóðskáld Frakka, Paul Verlaine,
eitt ljóðrænasta skáld þeirra á síðari tímum,
er fæddur sama árið og sonnettan „Ég bið
að heilsa“ tekur sér bólfestu í Bragatúni
hér heima.
Úr spænsku hefur Helgi þýtt a.m.k. tvær
sonnettur. Báðar eftir Lope de Vega (1562-
1613), og úr ítölsku aðrar tvær, eftir Mic-
helangelo Buonarotti (1475-1564). Þá
hefur hann m.a. þýtt úr þýzku tvær fagrar
sonnettur eftir Rainer Maria Rilke (1875-
1926).
Þótt hér hafi lítilsháttar verið drepið á
sonnettuþýðingar Helga Hálfdanarsonar úr
nokkrum helztu málum 'álfunnar, hefur
hann þýtt ótal margt fleira í bundnu máli,
undir ýmsum öðrum, margvíslegum og fjöl-
breytilegum bragarháttum og hefur á því
sviði verið hvorttveggja í senn mikilvirkur
og vandvirkur. Dæmin um þetta eru ljós,
hveijum sem kann að lesa sér að gagni.
Sonnettuþýðingar hans eru að jafnaði af-
bragð, ekki aðeins að kunnáttu og miklum
lærdómi, heldur má líka sjá á þýðingum
þessum, að þar er skáld á ferðinni gætt
skáldlegu innsæi og kann að beita skáldleg-
um tökum í meðferð máls, forms og efnis
og teygja og sveigja málið til hins ítrasta
að vild sinni eftir ströngustu kröfum þess
í allri meðferð. Hér koma tvær sonnettuþýð-
ingar hans sem dæmi um það sem sagt
var. Hin fyrri þýðing á kvæði eftir Rilke
og hin síðari þýðing hans á frægri sonnettu
eftir Milton, frumtextinn enski fylgir til
samanburðar:
KONA OG ÖRLÖG
(R.M. Rilke)
Sem konungur á veiðum gálaust velur
það víngias sem er hendi næst í svip,
og einsog sá sem átti glasið, felur
með alúð frá þeim degi slíkan grip,
eins hafa þorstlát örlög borið sér
einhverrar líf að vör, sem fátæk ævi
varðveitti síðan vel sem brotthætt gler,
viðkvæmt og fínt og sízt við hversdags hæfi,
með gát í luktu leynihólfi falið
sem löngum geymdi það sem dýrmætt var
(það er að segja, það sem dýrt var talið).
Það beið þar einsog allt sem tíminn veldur
einungis gleymsku, fólva hnignunar,
varð aldrei dýrt og ekki fágætt heldur.
Því miður hefur undirritaður frumtextann
ekki við höndina en eigi að síður má sjá
að þýðandinn kann að láta tunguna þjóna
sér og þýðingu sinni að vild án þess að
meiða hana eða skemma, þótt í því efni
finnist manni að teflt sé á tæpasta vaðið í
einstaka tilfelli. Og á móðurmálinu er orðið
til gott ljóð í ítölskum sónhætti og frumtext-
anum komið vel til skila, í engu misboðið,
hvorki í efni né formi.
Hitt dæmið er ekki af léttasta taginu,
en það er kvæði Miltons sem hann yrkir
um blindu sína í ítölskum eða Petrarca-són-
hætti:
BLINDAN
(John Milton)
Ég minnist þess, hve ljósið burtu leið
um lífs míns hádag inná rókkurlönd,
og gáfa sú, er glepur dauðans hönd,
varð gagnslaus þungi, meðan sál mín beið
þess eins að vekja iauf á lífsins meið
en leit með ótta Herrans refsivönd
og spurði: „Hvort mun hverfa sólarrönd,
er hálfnað bíður vinnudagsins skeið?"
Og þolinmæðin galt hið glögga svar:
„Guði var aldrei þörf á mennskri dáð,
því mátturinn er hans og dýrðin hæst.
Hver hollur þjónn hans ok í auðmýkt bar.
Þótt ofurhuginn gæti marki náð,
var hinn, sem þolinn beið, hans barmi næst.“
Hér á eftir sjáum við svo þessa sonnettu
á frummálinu og getum borið hana við
þýðingu Helga og hljótum að viðurkenna
að vel hefur til tekizt, en verkið hið vanda-
samasta og viðkvæmasta til þýðingar. í
formála að þýðingum sínum á sonnettum
Shakespeares, segir Daníel Ágúst Daníels-
son eftirfarandi um sonnettur Miltons:
„Sonnettur hans eru samfelld ljóð, án bils
eða þagnar (nema við kommu eða punkt)
en að öðru leyti eftir fyrirmynd Petrarc-
as. Sagður er þessi sónhattur vera á einsk-
is skálds færi nema Miltons.“
ON HIS BLINDNESS
(John Milton)
When 1 consider how my light is spent
E’re half my days, in this dark world and wide,
And that one Talent which is death to hide,
Lodg’d with me useless, though my Soul more bent
To serve therewith my Maker, and present
My true account, least’the retuming chide,
Doth God exact day-lábour, light denýd,
I fondly ask; But patience to prevent
That murmur, soon replies, God doth not need
Either man’s work or his own gifts, who best
Bear his milde yoak, they serve his best, his State
Is kingly. Thousands at his bidding speed
And post o’re Land and Ocean without rest:
They also serve who only stand and waite.“
Þegar textamir eru bomir saman, er
augljóst að ekki er um neina orðabókarþýð-
ingu að ræða, en hitt er líka jafn augljóst,
þegar grannt er gáð, að þýðandanum hefur
tekizt með ágætum að ná tökum á efni og
anda kvæðisins og binda í hið knappa form
sónháttarins og skapa þar með enn eina
ljóðperluna á okkar „ástkæra, ylhýra" máli,
sem er „allri rödd fegra".
XIII
Eins og á fyrri tíð, eigum við hin síðari
ár margan góðan þýðanda á bundið mál sem
óbundið. Á þessu sviði eru ævintýrin enn
að gerast - og sum hver hin markverð-
ustu, einsog t.d. þegar Daníel Ágúst Daní-
elsson (f. 1902), fyirum læknir í Dalvík,
vinnur það mikla afrek að þýða allar son-
nettur Shakespeares, 154 talsins, á íslenzka
tungu og gerir það með þeim glæsibrag að
hljóta almannalof fyrir og góða dóma gagn-
rýnenda. Daníel Á. er kominn mjög við ald-
ur, hátt á níræðisaldri, þegar þýðingar hans
koma út á einni bók á vegum Menningar-
sjóðs, árið 1989.
Daníel Ágúst Daníelsson er maður vest-
firzkrar ættar, fæddur að Vöðlum í Önund-
arfirði og átti þar heima til níu ára aldurs,
en flutti vorið 1911 með foreldrum sínum
og 5 systkinum til Suðureyrar í Súganda-
firði og sleit þar bamsskónum og lifði ham-
ingjusama bernsku og æsku í skjóli góðrar
fjölskyldu við leik og störf, þ.á m. verzlunar-
störf, unz hann hleypir heimdraganum og
lætur útþrána rætast.
Gunnar M. Magnúss, rithöfundur, einn
af æskufélögum Daníels Á., lýsir honum
og foreldrum hans þannig í „Súgfirðinga-
bók“, bls. 372-374:
„Daníel Bjarnason og Guðný Finnsdóttir
höfðu búið á Vöðlum í Ónundarfirði og flutt-
ust með börnum sínum sex vorið 1911 til
Suðureyrar. Daníel hafði jafnframt bú-
skapnum stundað sjóinn á þilskipum frá
Flateyri. Hann var þéttur maður á velli og
herðamikill, skeggjaður, smiður og hag-
leiksmaður, fróður og hygginn. Guðný var
hógvær kona og háttvís og bar í augnaráði
festu og íhygli, en glettnisglampar léku oft
um andlit hennar í orðræðum við fólk ...“
„Daníel Ágúst var næst yngstur systkin-
anna. Hann var hár og beinvaxinn, bjartur
yfírlitum með glóbjart hár, íþróttamaður
og allur vel á sig kominn. Hann fór til
Ameríku og hóf þar læknanám, en tók
embættispróf við Háskóla íslands og varð
síðan starfandi læknir. Hann var um aldar-
fjórðungs skeið læknir í Dalvík. Kona hans
er Dýrleif Friðriksdóttir frá Efri-Hólum í
Þingeyjarsýslu ..."
Hér hefur verið minnst á fáein atriði og
stiklað á stóru um lífshlaup þess manns,
sem átti það fyrir að liggja, á efri árum
sínum, að þýða sonnettur Shakespeares og
hljóta fyrir það maklegt lof og verðskuldaða
athygli landa sinna.
XIY
Um langt árabil hafði Daníel Ágúst Daní-
elsson, læknir, unnið að þýðingum „Son-
nettanna" og rannsakað og kannað baksvið
þeirra og sögulega tilurð og skrifaði um
þetta langan og ítarlegan formála, fróðleg-
an og glöggan, eitt hið bezta skrif sem enn
hefur verið sett fram á okkar tungu um
sonnettur Shakespeares. Formálinn er hart-
nær fjörutíu blaðsíður í nítján köflum. Um
uppruna sonnettanna og um sónháttinn
segir Daníel Á. m.a. þetta í 18. kafla, bls. 67:
„ítalska sonnettan var upphaflega lýriskt
brunakvæði, ort á miðöldum ofanverðum
og hélst svo að mestu til endaloka þeirra.
Alla tíð síðan (að undanteknum síðari helm-
ing átjándu aldar) hafa sonnettur verið ort-
ar víða um heim og svo að segja um allt
milli himins og jarðar og þá að sjálfsögðu
einnig um ástina.
Sónhátturinn er knappur og kröfuharður,
enda skilar hann jafnan flestum bragarhátt-
um skýrar, sérkennum skálda sinna, hvers
og eins.
Mörg snilldarverk í ljóðagerð heimsins
eru í einföldum og afskornum búningi són-
háttarins. Um aldir hefur hann haldið velli
við hliðina á fögrum og frægum bragarhátt-
um, svo sem hexameter, terza rima og
ottave.
Frumsamdar íslenzkar sonnettur eru á
meðal fegurstu ljóða tungunnar...“
Og undir þetta má fyllilega taka með
Daníel Á. Daníelssyni og benda jafnframt
á, að fyrsta íslenzka sonnettan, sem á 150
ára afmæli á þessu ári, sonnetta Jónasar,
„Ég bið að heilsa“, er meðal þeirra allra
fegurstu, svo unaðsblíð og eftirminnileg að
hún er og verður greypt í hug og hjarta
þjóðarinnar um ókomna tíð, um aldir eða
svo lengi sem íslerzk tunga verður töluð.
ÉG BIÐ AP * SA
Nú andar suðrið „ týðum.
A sjónum allar bárur „ :a
og flykkjast heim að fögru di ísa,
að fóstuijarðar minnar strönd og hlíðum.
Ó, heilsið öllum heima rómi blíðum
um hæð og sund i drottins ást og friði.
Kyssið þið, bárur, bát á fiskimiði.
Blásið þið, vindar, hlýtt á kinnum fríðum.
Vorboðinn ljúfi, fuglinn trúr, sem fer
með fjaðrabliki háa vegaleysu
í sumardal að kveða kvæðin þín!
Heilsaðu einkum, ef að fyrir ber
engil með húfu og rauðan skúf, í peysu.
Þröstur minn góður! Það er stúlkan min.
OHJ
Höfundur er fyrrverandi skólastjóri í Hafnarfirði.