Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.1979, Blaðsíða 4

Brotnar eru borgirnar II. Árni Öla
Meöal skólapilta í Skálholti giltu
ýmsar venjur, sem ekki mátti af
bregða. Ein venjan var sú, að á
hverju vori mæltu þeir sér mót
ákveöinn dag að hausti og á ákveðn-
um staö, og skyldi svo þaðan riðið í
einni fylkingu heim á staðinn í
Skálholti. Á leiöinni heim var stað-
næmst á þremur ákveðnum stöðum
og æpt heróp. Það kölluöu þeir
„signum". Seinast æptu þeir heróp
þar sem heimreiðin aö staðnum
byrjaði, og svo hlóðu þeir á þeim
stað mikla og vandaða vörðu fer-
strenda, og kölluðu hana Skóla-
vörðu. Bæði var nú, að hún var vel
hlaðin og aö henni var vel haldið við
fram á árið 1784, sem var seinasta
ár Skálholtsskóla, enda má enn sjá
þess merki, því að nokkur hluti
þessarar Skólavöröu stendur enn.
Bæarstjórn tók að sér viðhald
vöröunnar árið eftir og lofaði að
halda við götuslóðanum þangaö, þó
þannig að hver húseigandi legði fram
til þess eitt dagsverk vor og haust.
Ekki tókst nú viðhald vörðunnar
betur en svo, aö timburgrindin
fúnaði utan af henni og hrundi hún
einn fagran sólskinsdag sumarið
1858 og var orðin aö grjóthrúgu
fáum árum seinna.
En svo var það vorið 1868, að Árni
Thorsteinsson bæarfógeti réði Sverri
Runólfsson steinsmiö til þess að
gera þarna nýa vörðu, steinlenda
hinum miklu veglegri. Skyldi þetta
vera útsýnisturn. Afhenti hann vörð-
una opinberlega 21. október og baö
bæarfulltrúa „að taka að sér Skóla-
vörðuna sem eign bæarins, upp
mestan hluta byggingarkostnaöar-
ins, því að bæarbúar voru tregir til
aö taka á sig það sem þeir kölluðu
óþarfa gjöld. En öllum þótti þó vænt
um Skólavörðuna þegar hún var
komin í þennan búning. Hún sómdi
sér mjög vel þarna á holtinu, snjóhvít
og sýndist jafnvel hærri en hún var.
Hún blasti fyrst við sjónum allra, sem
til bæjarins komu, hvort sem komið
var á landi eða sjó. Og hún var svo
að segja eina bæarprýðin, enda voru
þá engin hús nærri, er skyggt gæti á
hana. Og nú breytti holtið um nafn,
það var ekki lengur kallaö Arnar-
hólsholt, heldur Skólavöröuholt.
Bæarstjórn hafði aldrei ætlað sér
aö gera veg - yfir holtið á þessum
staö. En nú var hún í rauninni neydd
til þess og varö Skólavöröustígurinn
Þegar skólinn fluttist í
Hólavallarskóla í Reykjavík
1785, komu þangað 10
skólapiltar, er verið höfðu í
Skálholti. Þeir fluttu þennan
siö með sér hingað, aö hrópa
þrisvar „signum" áður en
riðið væri heim að skólahús-
inu. Fyrsta “signum" var við
Elliðaár, annaö á Öskjuhlíð
og hið þriðja á Arnarhólsholti
gegnt skólabyggingunni. Og
þarna á Arnarhólsholtinu
hlóöu þeir svo nýja Skóla-
vörðu 1795 og var hún bæöi
há og fönguleg. Blasti þar
varðan við skólanum og skól-
inn við vörðunni.
Skólinn var fluttur til
Bessastaða árið 1804 og eftir
það var Skólavörðunni eng-
inn sómi sýndur. Voru þá
ekki skólapiltar að hressa
hana við, og bæarmenn létu
sig engu skifta hvað um hana
yrði. Hrundi hún því smám
saman og var svo komið árið
1834, að hún var orðin grjót-
hrúga ein.
Til voru þó þeir menn, sem tók
sárt til Skólavörðunnar og fannst
sem þessi minnisvarði um fyrsta
skóla í Reykjavík ætti betra skilið.
Meðal þeirra var Krieger stiftamt-
maður, sem var hér 1829—1836.
Það var því honum að þakka, að
kaupmenn hér í bænum tóku hönd-
um saman og létu hlaða Skóla-
vöröuna upp aö nýju til heiöurs við
stiftamtmann og köliuðu hana nú
„Kriegers Minde“ og létu letra það
nafn á hana.
Varða þessi var stærri en hin fyrri,
ferhyrndur steinstöpull, sem mjókk-
aði upp, en var studdur trégrind að
utan og í henni var trépallur með
setubekkjum mót vestri. Jafnframt
var þá ruddur gangstígur upp að
vörðunni.
Ekki fékkst almenningur til þess
að kalla vörðuna Kriegers Minde,
heldur var hún alltaf kölluð Skóla-
varöa og stígurinn upp að henni
Skólavöröustígur, eins og hann heitir
enn.

því hægt að njóta þaðan hins fagra
útsýnis í allar áttir.
Skólavarðan varð eftirlæti þeirra
gesta, er heimsóttu Reykjavík, ekki
sízt útlendra. Var og talið sjálfsagt
að fara þangað með erlenda ferða-
menn, svo að þeir gæti notið útsýn-
isins.
Skólavarðan var traustlega
byggð, og hún hefði getað staðið um
aldir. En byggðin þokaðist jafnt og
þétt nær henni, svo aö hún naut sín
ekki jafnvel og áður þegar fram í
sótti. Þaö var þó algjör óþarfi aö
brjóta hana niður, en það þrekvirki
var unnið á fyrsta ári eftir aö vér
heldum Alþingishátíöina, mestu
minningahátíð, sem hér hefir fariö
fram, en virðist hafa dugað lítt til
þess að vernda gamlar minj-
ar Reykjavíkur. Skólavarðan
varð að þoka fyrir minnis-
merki Leifs heppna — eöa
því var boriö við. Nú hefði
hún verið 111 ára gömul, ef
hún heföi mátt halda sér, en
| 190 ár eru liöin skólapiltar
hlóðu þarna fyrstu vörðuna.
Einu sinni var talað um aö
reisa „háborg íslenzkrar
menningar" á Skóla-
vörðuholtinu, en óvíst að
menn hafi gert sér grein fyrir
því hvernig sú háborg skyldi
vera. Þess vegna mun hugm-
yndin hafa lognast út af.
Samt er nú aö rísa þarna
háborg andlegrar menningar
þar sem Hallgrímskirkja er,
stærsta musteri hér á landi.
SKÖLAVARÐAN
byggða honum til prýðis og bæar-
búum til skemmtunar".
Varðan var ferhyrnd og hver hliö
aö utan um 9 álnir aö lengd. Að
innanmáli var hún nokkuö á 5. alin á
hvern veg. Tvö loft voru í henni og á
efra loftinu dálítið skýli, en svalir
meö handriði allt um kring. Alls var
hún 15 álna há, meö handriðinu, en á
vesturhliö voru bogadregnar dyr
með góðri hurð fyrir.
Það lenti á bæarfógeta aö greiöa
þá um leið upphaf að Hafnarfjarð-
arveginum. Og þá sagði í Þjóöólfi:
„Má nú segja aö hvort vegsami
annað, þessi hinn nýi mikilfengi og
breiöi upphækkaöi vegur Skólavörð-
una og hún aftur veginn!"
Nokkru eftir að bæarstjórn eign-
aöist Skólavörðuna lét hún hækka
hana. Var sú hækkun gerö úr timbri
og toppþak yfir. En á öllum hliðum
voru hlerar, sem opna mátti, og var
Og nú gnæfir turn hennar yfir
borgina, líkt og Skólavarðan
áður, en þó tíu sinnum hærri
heldur en Skólavarðan var.
Þetta er hinn nýi útsýnisturn
borgarinnar og munurinn á
honum og Skólavöröunni er
talandi tákn þeirrar breyting-
ar sem orðið hefir á högum Reykja-
víkur seinasta aldarskeið.
„Hún blasti fyrst við sjónum allra, sem til
bæjarins komu, hvort sem komið var á
landi eða sjó. 0g hún var svo að segja eina
bæjarprýðin, enda voru þá engin hús nærri,
er skyggt gætu á hana. Og nú breytti holtið
um nafn, það var ekki lengur kallað Arnar-
hólsholt, heldur Skólavörðuholtið”.
Fyrir framan kirkjuna stendur líkn-
eskja Leifs heppna, sem er vinargjöf
frá Bandaríkjunum á þúsund ára
afmæli Alþingis. En þar vantar enn
tjörnina, sem á að spegla mynd
sægarpsins, er „stendur í stafni og
stýrir knerri dýrum" út á oþekkt haf.
Listamaðurinn, sem myndina skóp
taldi aö listaverkiö væri ekki fullkom-
iö fyrr en þessi ímynd hafs væri gerö,
svo aö myndin gæti speglast þar.
Sumum gramdist í upphafi að
Skólavarðan skyldi veröa að þoka
fyrir myndinni, og þetta væri alls eigi
sá staöur, sem myndinni hæfði. En
nú hafa forlögin ráðið því, aö allt er
breytt. Á þessum stað, fyrir framan
veglegasta guðshús í Reykjavík, er
myndin orðin táknræn minning þess,
að það var Leifur heppni sem
kristnaöi íslenzku byggðina í Grænl-
andi.
©