Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.1979, Blaðsíða 11

1950, og kannast vel viö flest, sem
sagt er frá í sögu Guðmundar. Hún er
ekki meö neinum ólíkindum, en beztir
þykja mér fyrsti og síöasti kaflinn. Þaö
eru listrænar frásagnir. Persónur í
sögunni eru ekki margar, en vel geröar
og sjálfum sér samkvæmar og ekki
þætti mér ólíklegt, aö þær manngeröir
kæmu víöa kunnuglega fyrir, eins og
Bjartur í Sumarhúsum ku hafa skotiö
upp kollinum í Ameríku og þá er sagan
góð.
Mikiö er rætt um þaö nú, aö
víndrykkja sé mikil og ekki er hægt aö
neita því, en ég held aö drykkjuskapur
hafi veriö meiri í sveitum á bruggunar-
tímanum, nema aö konur drukku þá
hvorki né reyktu.
Fjöldamargir dómar yfir bruggurum
eru til frá þessum tíma. Oftast vóru
menn dæmdir í 10 daga varðhald
skilorösbundiö og 500 króna sekt, sem
var nokkurt fé þá, en þaö dreg ég í efa
aö nokkur hafi setið inni fyrir þaö eitt
aö brugga áfengi.
Sýslumenn voru mildir í dómum og
sumir þeirra létu ekki leita aö áfengi
nema kærur bærust. Sú saga var sögö
á þeirri tíö, að sýslumaðurinn á
BLönduósi Bogi Brynjólfsson, hafi
fengiö aöfinnslur frá yfirvöldum sínum
fyrir þaö aö láta ekki leita aö bruggi og
hafi hann þá spurt: „Hafiö þiö pláss
fyrir helminginn af Húnvetningum"?
Ég held aö þaö sé ofsagt, aö
bruggaö hafi veriö á öörum hverjum
bæ. Þaö voru nokkrir menn, sem
brugguöu mikið og seldu, en svo var
heill hópur af mönnum, sem brugguöu,
oft meö lélegum tækjum, seldu ekki,
en drukku sjálfir og gáfu vinum sínum.
Aldrei heyröi ég talaö um, aö landi
væri seldur okurveröi, en menn þurftu
aö fá þóknun fyrir aö sitja yfir suöunni
og til aö borga sykur og ger.
í fimm dagblööum Reykjavíkur birt-
ust dómar um bók Guðmundar Hall-
dórssonar og samkvæmt þeim er hún
æði misjafnt álitin. Ég vil nú gera
nokkrar athugasemdir viö þessa
dóma:
í Þjóöviljanum 28. október 1978
skrifar Magnús Gíslason frá Frosta-
stööum um rithöfundarferil Guömund-
ar Halldórssonar. Þar segir svo: „Þar
sem bændurnir brugga í friöi er fjóröa
bók Guðmundar Halldórssonar. Fyrst
kom út smásagnaáafniö Hugsaö heim
um nótt, 1966. Þá skáldsagan Undir
Ijásins egg 1969. Síðan smásagnasafn-
iö Haustheimtur 1976. Allar hlutu
þessar bækur góöa dóma gagnrýn-
enda og annarra.“
Ég held aö þessi umsögn sé ekki
alveg rétt, því bækur Guðmundar hafa
hlotiö misjafna dóma hjá gagnrýnend-
um.
Og svo heldur Magnús áfram og
skrifar: „Guömundur er hófsamur höf-
undur og vandvirkur meö afbrigöum.
Hann fjallar í bókum sínum aöeins um
það mannlíf,. sem hann gjörþekkir,
velur sér þaö sögusvið, sem hann
sjálfur er vaxinn upp úr og er hluti af. í
því er styrkur hans sem rithöfundar
m.a. fólginn."
Þetta finnst mér hárrétt lýsing á
Guömundi Halldórssyni.
í Vísi er ritdómur eftir Heimi Pálsson
meö yfirskrift: „Að skemmta með hinn
óskemmtilega hlut.“ Heimir finnur
margt aö og skal nú vitnað í sumt:
„Nú dettur mér ekki í hug aö
Guðmundur á Bergsstöðum hafi hugs-
að þetta svona. Fyrir honum hefur
ugglaust vakað þaö eitt aö bregöa upp
ýktri mynd af atburðum, sem vel hafa
getað átt sér stað, og hann hefur
kannski þekkt til. En myndin verður
ekki bara til skemmtunar, hún verður
líka á sinn hátt siölaus, vegna þess aö
hvergi örlar á gagnrýninni afstööu höf-
undar til efnis síns“.
Ég efast um að Heimir Pálsson sé
dómbær um bruggunartímann, því
hann er fæddur eftir 1940, líklega
jafngamall lýöveldinu og kynslóö hans
veit ekkert um landaárin, nema orð-
sporiö eitt. Og hneysklun Heimis er
meiri. Hann skrifar:
„Og viö þetta bætast svo kvenlýs-
ingar, sem stoppa nærri kvenfyrirlitn-
ingu, einkum þegar verið er aö tala um
dóttur bruggara A, sem vill fá son
bruggara B til að stofna bú meö sér,
og hefur til þess þá einföldu aöferö aö
drösla honum á kvið sér í fjósinu svo
hún geti bundiö hann fastan meö
væntanlegum naflastreng. Þetta er
viðhorf til kvenna, sem maður vonaði
aö væri á undanhaldi en er líklega
óhugnanlega lífseigt."
Þaö er ekki hægt að sjá neitt
hneykslanlegt eða fyrirlitlegt í því að
konur hafi frumkvæöi í ástalífi karla og
kvenna, ef svo vill verkast. Nú á tímum
eru háværar kröfur um jafnrétti kynj-
anna á öllum sviðum.
„Að skemmta með hinn óskemmti-
legasta hlut“ — „í sjálfu sér er þetta
giska lipurlega sögö saga“ og „hvergi
örlar á gagnrýninni afstööu höfundar".
Strákurinn hjá Dagblaöinu Tryggvi
Gunnarsson hefur allt á hornum sér
þegar hann skrifar um bók Guömundar
Halldórssonar. í þeim ritdómi eru
jafnvel ennþá meiri fjarstæöur, en þær,
sem Heimir Pálsson lætur frá sér fara.
Tryggvi Gunnarsson lætur þess ekki
getiö að „Þar sem bændurnir brugga í
friöi“ sé vel skrifuö bók, en þaö segja
og skrifa aörir ritdómarar allir.
Kannski er það aukaatriöi hjá bók-
menntasérfræöingi Dagblaðsins, hvort
bækur eru skrifaöar á góöu íslenzku
máli.
Eftirfarandi setningar benda til þess:
„Landinn reddar málunum“. Og: „Þaö
vekur furöu mína aö bóndi skuli hafa
ritað sögu jafnraunveruleikafirrta og
þessa“.
Ekki vil ég gera því skóna að þessi
piltur sé glataöur, vel má vera aö síðar
verði hann virtur dómari um bók-
menntir, en fyrst veröur hann aö
hlaupa af sér hornin.
„Þar sem bændurnir brugga í friöi“
fékk býsna góöan dóm í Morgunblað-
inu hjá Erlendi Jónssyni. Þar stendur
skrifaö:
„Guömundur Halldórsson er eðlis-
greindur og býsna snjall skáldsagna-
höfundur. Stíll hans er bæöi lipur og
myndríkur. Og tök hans á efni eru því
fastari, aö hann lýsir jafnan umhverfi
sem hann þekkir: Lífinu í norölenzkum
sveitum á uppvaxtarárum sínum. Líka
hefur honum aukist þróttur og sjálfs-
traust frá fyrstu bók. Á henni var mark
lærimeistarans Indriða G. Þorsteins-
sonar, full augljóst. Enn hefur Guö-
mundur hliðsjón af Indriða bæöi um
form og efni. En Guðmundur hagnýtir
sér þann lærdóm frjálslegar en áöur.
Erlendur finnur að ýmsu, en telur aö
Guðmundur sé svo góöur rithöfundur
að hann standi vel undir því. Erlendur
lýkur ritdómi sínum meö þessum
setningum: „Ef Guðmundur heldur
stílþrótti sínum sem víkkar jafnframt
sjónhring sinn yfir mannlífiö mun
honum vissulega takast aö senda frá
sér skáldverk sem lesið verður og
munað lengur en eina jólakauptíö og
lengur en einn mannsaldur."
Ekki veit óg hversu rétt þaö er aö
Indriöi G. Þorsteinsson sé lærifaðir
Guömundar Halldórssonar, en þaö er
ekkert nýtt aö því sé haldiö fram aö
ung skáld hafi orðið fyrir áhrifum frá
skáldum, sem á undan þeim voru og
nafnkennd urðu. Um þaö vil ég nefna
nokkur dæmi:
Áriö 1907 skrifaöi séra Jónas á
Hrafnagili í „Nýjar kvöldvökur“: „Fyrir
meira en ári síöan kom út bók ein á
forlag Guldendals í Kaupmannahöfn
„Doktor Rung“. Höfundurinn hefur lært
æöi mikiö af Ibsen. stórmerkilegt
frumverk af unglingi. Þegar hann losar
sig betur úr Ibseskunni og verður
alfrjals, má búast við bæöi miklu og
góöu af honum". Þessi unglingur var
Jóhann Sigurjónsson.
Því hefur verið haldiö fram, aö
Halldór Laxness hafi átt lærifööur
þegar hann skrifaöi „Sjálfstætt fólk“.
Þaö átti aö hafa verið Knút Hamsun og
fyrirmyndin „Gróöur jarðar“.
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi
skrifaöi ritdóm um „Sjötíu og níu af
stööinni", eftir Indriða G. Þorsteinsson,
tók bókinni vel en kvaö fast að oröi um
áhrif frá meistara Hemingway. „Stíllinn
er ósjálfstæður — stældur Heming-
way. Ýmsir hafa lært sittbvaö í stíl af
þeim meistara; margir hafa auögast af
honum án þess að glata sjálfstæöi
sínu. Indriöi gengur í þessari sögu
undir stílok hans og krefst lítils fyrir
sjálfs síns hönd“.
Helgi Sæmundsson var á sama máli
um stíláhrifin frá Hemingway, en kvaö
ekki eins fast aö orði.
Ýmsir hafa taliö aö fyrstu bækur
Hannesar Péturssonar sýndu að hann
hafi sótt til Snorra Hjartarsonar og
jafnvel til Jóns Helgasonar prófessors.
Erlendur Jónsson skrifaöi um
skáldverk Guömundar Halldórssonar í
„Skáldu" sína, sem út kom 1971. Þar
er skrifað: „Skjótt er frá aö segja, aö
flestar ef ekki allar sögurnar í „Hugsað
heim um nótt“ minna eindregið á
smásögur Indriða G. Þorsteinssonar,
efni, sögusnið, stíll — allt er þ^ö sótt í
smiöju Indriöa. Svo dyggilega hefur
Guömundur fylgt forskrift hans, að
lengra veröur vart komist í eftirlíkingu,
ef ekki á aö teljast vera bein stæling.
Hugblærinn er áþekkur, samtölin lík,
náttúrulýsingarnar af sama tagi og
söguhetjurnar nauðalíkar".
Og svo spyr Erlendur: „Hefur Guö-
mundur þá ekkert að segja sjálfur?
raunar! Þó hann hafi mikiö af öörum
lært, er ekki þar meö sagt, aö hann
hafi ekki sjálfur nokkuð til brunns að
bera; þvert á móti hefur hann reynst
dugandi lærisveinn, en um leið lagt af
mörkum eigiö frumkvæöi í samræmi
viö reynslu og aðstæöur, enda væru
sögur hans alls engrar umræöu veröar,
ef svo væri ekki“.
Þaö er ekki alltaf hægt aö taka mark
á vangaveltum bókadómara um læri-
feður ungra skálda og áhrif frá öðrum,
enda stundum notaö til aö gera lítiö úr
þeim, sem er um rætt. Áhrif umhverfis
eru alltaf einhver. „Fjórðungi bregöur
til fósturs", er málsháttur byggður á
reynslu aldanna. Engir tveir menn eru
nákvæmlega eins. Þrír fjóröu af eigind-
um manna eru því, erföír og gefnar
gáfur, óháö umhverfi og þar er farveg-
ur listagáfunnar, skáldæöin.
Þeir Indriði G. Þorsteinsson og
Guðmundur Halldórsson eru af sömu
kynslóö, báöir fæddir 1926. Ýmsar
skáldsögur þeirra eru líkar aö efni og
formi, þær eru meö atomblæ. Þetta
orð er ekki í niörandi merkingu hjá
mér. í huga mínum merkir þaö breyt-
ingu, sem orðið hefur frá því sem var.
Og þaö er mikil breyting á stíl frá þeim
Guömundi á Sandi og Gunnari Gunn-
arssyni, sem skrifuðu líka sveitasögur.
Indriöi byrjaöi fyrr en Guðmundur
aö birta sögur eftir sig og má vel vera
að hann hafi lært eitthvað af Indriða,
Framhald á bls 14.
„Guðmundur er hófsamur höfundur og vand-
virkur með afbrigðum. Hann fjallar í bókum
sínum aöeins um baö mannlíf, sem hann
gjörþekkir, veiur sér þaö sögusviö, sem hann
sjáifur er vaxinn upp úr og er hluti af. í pví er
styrkur hans sem rithöfundar m.a. fólginn.“
Magnús Gíslason frá Frostastödum
„Fyrir honum hefur ugglaust vakaö aö bregða
upp ýktri mynd af atburðum, sem vel hafa getað
átt sér stað, og hann hefur kannski pekkt til. En
myndin verður ekki bara til skemmtunar, hún
verður líka á sinn hátt siðlaus, vegna þess að
hvergi örlar á gagnrýninni afstöðu höfundar til
efnis síns.“ Heimlr Pélsson