Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 3
íslensk nútímaljóðlist. 10. hluti. Eftir Jóhann Hjálmarsson UMHIÐ VEGLAUSA HAF Steinn Steinarr III. „A ég að halda áfram leng- ur óð'ar stagli?“ spyr Steinn Steinarr í Mansöng úr Hlíðar- Jóns rímum, sem birtist í Spor- um í sandi. í Kvæðasafni og greinum er þessi „ófullgerða“ ríma preutuð í heild, og sýnir hún að Stéinn gat verið skemmti lega hagmæltur, þótt harui „skorti brageyrað góða“ að sögn Jóhannesar úr Kötlum. Skáldið og maðurinn Steinn Steinarr er ótæmandi brunnur öllum þeim, sem um íslenska ljóðlist hugsa, og vel að merkja islenskt lunderni. En vaéia blandast neinum hugur um, að með Tímanum og vatninu, sem fyrst kom út 1948, en síðar aukið og endurskoðað í ljóða- safni Steins 1956, hafi hann fyrst orðið þjóðinni alvarleg ráðgáta og um leið tákn þess nýjasta og óráðnasta í nútíma- ljóðlistinni. f Miðnætursamtalinu fræga við Matthías Johannessen, sem birtist í Morgunblaðinu í apríl 1957, segir Steinn m.a.: „Ég hef tekið eftir því, að Tíminn og vatnið er mjög misskilin eða réttara sagt óskilin bók. Upp- haflega liugsaði ég mér þennan ljóðaflokk sem texta að ballett, ef hægt er að segja sem svo, í nánum tengslum við ákveðnar helgisagnir og þjóðsögur. Þetta virðist enginn hafa gert sér Ijóst og sennilega ég ekki held- ur. í raun og veru gafst ég upp við þetta fyrirtæki í miðjum klíðum, og útkoman er þar af leiðandi dálítið öðru vísi en til var ætlazt. Hvað viðvíkur hinu ytra formi þessara ljóða, vil ég gjarna taka það fram, að það er á engan hátt bylt- ingarkennt. Það er í langflest- um tilfellum skilgetið afkvæmi þeirrar gömlu og góðu og klass ísku terzínu, sem ég hélt, að allir könnuðust við.“ Þótt Steinn leggi sjálfur áherslu á, að „engin formbylt- ing“ sé í Tímanum og vatninu, Iiggur það í augum uppi, að ljóðaflokkurinn er ekki í „klass ískum“ búningi nema að mjög takmörkuðu leyti. f viðtali við Jón Óskar, sem kom í Birtingi 1955, segir Steinn, að sér „virð- ist inntak og áætlun allrar nú- tímalistar stefna að æ innhverf- ari túlkun persónuleíkans“ Sannleikurinn er sá, að Steinn gat ekki til lengdar stuðst við „Veda-bækurnar“, eða „sagnir um Parsival og Graal“ þegar hann orti Tímann og vatnið; persónuleiki hans sjálfs hlaut að koma til skjalanna, því hann átti fátt sameiginlegt með hinum „lærðu“ skáldum eins og Ezra Pound og W.H. Auden; hinar endalausu skírskotanir þeirra til liðinna menningar- skeiða, eru oft líkari úllstun en skáldskap. Tíminn er eins og vatnið, og vatnið er kalt og djúpt eins og vitund mín sjálfs. Þannig hefst Tíminn og vatnið. Engan skyldi unðra þótt að- ferðlr Steins færu tíðum „mjög í bága við rökfræðikenningar forspjallsvísindanna," eins og Magnús Asgeirsson gerir að um ræðuefni í ritdómi um Ferð án fyrirheits í Helgafelli 1942, þar sem liann setur m.a. fram kenn ingu sína um hina „háspekilegu tómhyggju“ Steins. Tíminn og vatnið er eins og ákall, brenn- andi, ilrvæntingarfullt. Minn- ingin rís upp úr „nálægð fjar- lægðarinnar“; svipur konu býr í hinu „sólhvíta ljósi“ daganna Frá vitund minni til vara þinna er veglaust haf. En draumur minn glóði í dulkvikri báru, meðan djúpið svaf. Og falin sorg mín nœr fundi þínum eins og fir&blátt haf. Um hana, sem er fjarri, snýst hugur skáldsins, af lienni efl- ist ljóð hans og ómar: Á sofinn hvarm þinn fellur hvít birta harms míns. Um hið veglausa haf læt ég hug minn fljúga til hvarms þíns. Svo að hamingja þín beri hvíta birtu harms míns. Tíminn og vatnið er þá ort til þess að sefa hugann, finna fró í hinum „öfuga straumi“ draumsins, sem einnig er veru léiki skáldsins, kvöl þess. Mjög persónuleg reynsla verður oft ekki tjáð öðruvísi en á torræð- an hátt. Við gctum hugsað okk urTímann og vatnið sem ástar ljóð, en að binda ljóðið við þann skilning og engan annan, væri að gera skáldinu rangt til: Og tíminn er eins og mynd, sem er máluð af vatninu og mér til hálfs. Tíminn og vatnið kallar á skýr- ingar, samt er vængtak ljóðs- ins svo voldugt, að því nægir sitt eigið líf: „A poem should not mean but be“; þessi eink- unnarorð úr Ars poetica banda ríska skáldsins Archibalds Mac Leish valdi Steinn því í fyrstu. Margræði þess mun lengi verða mönnum umhugsunarefni, en list þess er óumdellanleg. Það hefur fyrir löngu öðlast varan legan sess sem eitt minnisstæð- asta verk íslenskrar nútima ljóðagerðar. „í Tímanum og vatn inu er bent á leið sem farin verður um ófyrirsjáanlega fram tíð í íslenzkri ljóðlist", skrifar Matthias Johannessen 1963 í bók sinni Hugleiðingar og við- töl. Um þessa fullyrðingu má að vísu deila enn í dag. í Ýmsum kvæðum, eru nokk- ur ljóð auðsýnilega frá því tímabili, sem Tíminn og vatnið var ort. Þetta eru ljóðin Veg- urinn og tíminn, Ljóð, Rigning, og Gamall maður og hvitt liús. Hvítur hestur í tunglskini minn ir líka á þessi ljóð: Hvítt, hvítt eins og vœngur míns fyrsta draums er fax hans. Eins og löng, löng ferð á línhvítum fáki er líf manns. Og feigðin heldur sér frammjóum höndum í fax hans. Öll minna þessi ljóð á hin fjöl mörgu Ijóð Steins, sem áður hafa verið gerð að umræðuefni, og ég hef til aðgreiningar nefnt „æfingar". Ljóðin mætti kalla expressjónistísk, en auðsýni- lega liefur súrrealisminn liaft þýðingu fyrir Stein. f umdeildu viðtali við tímaritið Lif og list, árið 1950, þar sem Steinn lét hafa eftlr sér að hið hefð- bundna ljóðform væri nú loks- ins dautt, og tilraunir ungu skáldanna beindust í rétta átt, segir hann: „Þetta svokallaða nýtízku ljóðform virðist einna helzt eiga rætur sínar í súrreal ismanum, hvort sem skáldin sjálf vilja viðurkenna það eða ekki“ Aðstaða Steins til yrkisefnis- ins er ekki lík hreinræktuðum súrrealisma, enda átti hann ekki fyrst og fremst við sjálf- an sig þegar hann gaf þessa yfirlýsingu. En bæði í Tíman- um og vatninu og í ’Veginum og tímanum í ýmsum kvæðum, er orðalag skáldsins og mynda val í ætt vlð súrrealisma. Ef við til dæmis athugum þetta er- indi úr síðarnefnda ljóðinu, þá erum við í vafa um liið rök- ræna samhengi: Og einfœttir dagar hinna fjarviddarlausu drauma koma hlœjandi út úr hafsaltri rigningu eilífðarinnar. Hér skiptir það mestu máli, að „skynja" myndina í staðinn fyrir að reyna að „skilja“ hana. Hyggjum að svipuðum dæmum úr Tímanum og vatninu. Níunda Ijóðið hefur tekið að láni setningu frá bandarísku skáldkonunni Elinor Wylie: „Net til að veiða vindinn". Þetta ljóð er súrrealistískt í anda: Net til að veiða vindinn: Flýjandi djúpfiski hlaðið glœru Ijósi einskis. Sólvœngjuð hringvötn búin holspeglum fjórvíðra drauma. Týnd spor undir kvöldsnjó efans. Net til að veiða vindinn: Eins og svefnhiminn lagður blysmöskvum veiðir guð. Eins og blóðjárnaðir hestar hverfa bláfextar hugsanir mínar inn um bakdyr eilífðarinnar. Margt sannfærir okkur um tengsl Steins við nútíma mynd- list, t.d. þetta erindi úr þriðja ljóði: A hornréttum fleti milli hringsins og keilunnar vex hið hvíta blóm dauðans. Steinn notar oft litarorö í ljóðum sínum, einkum í Tíman- um og vatninu. Hann yrkir um „hið hvita blóm dauðans", og það er alls ekki óforvitnilegt að liuga nánar að litbeitingu hans. Athugum hvíta litinn í Tímanum og vatninu. í fjórða ljóði er talað um „hvítan múr- vegg“, í sjötta um „hvíta hönd“, í ellefta er hvolfþak hamingj- unnar „úr hvítu ljósi liinnar fjarlægu sorgar fljótsins", í fimmtánda um „sólhvítt ljós“, í sextánda um „gráhvítan veg“, í sautjánda um „hvíta birtu“ harmsins, í átjánda um „hvítan veg“ og „hvíta fregn“, í nítjánda „ullhvítan draum“ Hvíti litur- inn táknar því sorg, f jarlægð og dauða. En ekki er það einhlítt fremur en annað í ljóðagerð Steins, því í Hús við Hávalla- götu úr Ferð án fyrirheits, er „hið hvíta ljós, sem streymdi gegnum strætin“, hluti af „dýrð hins liðna dags.“ I fjórtánda ljóði notar Steinn grænt á óvenjulegan hátt: Ég hef gengið í grœnum sandinum og grœnn sandurinn var allt í kring um mig eins og haf í hafinu. HvaÖ á græni liturinn að tákna þarna? Skýringuna er ef til vill að finna í fyrstu ljóðlín- unum: Sólskinið, stormurinn, hafið. Ströndin fyllir vitund skálds- ins grænum lit liafsins, sem allt af er nálægt í Tímanum og vatninu. Sum litarorðin eru hlaðin Framh. á bls. 12 Eða uppliaf tólfta ljóðs: 29. sept. 1968 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.