Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 3
íslensk nútímaljóðlist. 10. hluti.
Eftir Jóhann Hjálmarsson
UMHIÐ
VEGLAUSA
HAF
Steinn Steinarr III.
„A ég að halda áfram leng-
ur óð'ar stagli?“ spyr Steinn
Steinarr í Mansöng úr Hlíðar-
Jóns rímum, sem birtist í Spor-
um í sandi. í Kvæðasafni og
greinum er þessi „ófullgerða“
ríma preutuð í heild, og sýnir
hún að Stéinn gat verið skemmti
lega hagmæltur, þótt harui
„skorti brageyrað góða“ að sögn
Jóhannesar úr Kötlum.
Skáldið og maðurinn Steinn
Steinarr er ótæmandi brunnur
öllum þeim, sem um íslenska
ljóðlist hugsa, og vel að merkja
islenskt lunderni. En vaéia
blandast neinum hugur um, að
með Tímanum og vatninu, sem
fyrst kom út 1948, en síðar
aukið og endurskoðað í ljóða-
safni Steins 1956, hafi hann
fyrst orðið þjóðinni alvarleg
ráðgáta og um leið tákn þess
nýjasta og óráðnasta í nútíma-
ljóðlistinni.
f Miðnætursamtalinu fræga
við Matthías Johannessen, sem
birtist í Morgunblaðinu í apríl
1957, segir Steinn m.a.: „Ég hef
tekið eftir því, að Tíminn og
vatnið er mjög misskilin eða
réttara sagt óskilin bók. Upp-
haflega liugsaði ég mér þennan
ljóðaflokk sem texta að ballett,
ef hægt er að segja sem svo, í
nánum tengslum við ákveðnar
helgisagnir og þjóðsögur. Þetta
virðist enginn hafa gert sér
Ijóst og sennilega ég ekki held-
ur. í raun og veru gafst ég upp
við þetta fyrirtæki í miðjum
klíðum, og útkoman er þar af
leiðandi dálítið öðru vísi en til
var ætlazt. Hvað viðvíkur
hinu ytra formi þessara ljóða,
vil ég gjarna taka það fram,
að það er á engan hátt bylt-
ingarkennt. Það er í langflest-
um tilfellum skilgetið afkvæmi
þeirrar gömlu og góðu og klass
ísku terzínu, sem ég hélt, að
allir könnuðust við.“
Þótt Steinn leggi sjálfur
áherslu á, að „engin formbylt-
ing“ sé í Tímanum og vatninu,
Iiggur það í augum uppi, að
ljóðaflokkurinn er ekki í „klass
ískum“ búningi nema að mjög
takmörkuðu leyti. f viðtali við
Jón Óskar, sem kom í Birtingi
1955, segir Steinn, að sér „virð-
ist inntak og áætlun allrar nú-
tímalistar stefna að æ innhverf-
ari túlkun persónuleíkans“
Sannleikurinn er sá, að Steinn
gat ekki til lengdar stuðst við
„Veda-bækurnar“, eða „sagnir
um Parsival og Graal“ þegar
hann orti Tímann og vatnið;
persónuleiki hans sjálfs hlaut
að koma til skjalanna, því
hann átti fátt sameiginlegt með
hinum „lærðu“ skáldum eins og
Ezra Pound og W.H. Auden;
hinar endalausu skírskotanir
þeirra til liðinna menningar-
skeiða, eru oft líkari úllstun
en skáldskap.
Tíminn er eins og vatnið,
og vatnið er kalt og djúpt
eins og vitund mín sjálfs.
Þannig hefst Tíminn og vatnið.
Engan skyldi unðra þótt að-
ferðlr Steins færu tíðum „mjög
í bága við rökfræðikenningar
forspjallsvísindanna," eins og
Magnús Asgeirsson gerir að um
ræðuefni í ritdómi um Ferð án
fyrirheits í Helgafelli 1942, þar
sem liann setur m.a. fram kenn
ingu sína um hina „háspekilegu
tómhyggju“ Steins. Tíminn og
vatnið er eins og ákall, brenn-
andi, ilrvæntingarfullt. Minn-
ingin rís upp úr „nálægð fjar-
lægðarinnar“; svipur konu býr
í hinu „sólhvíta ljósi“ daganna
Frá vitund minni
til vara þinna
er veglaust haf.
En draumur minn glóði
í dulkvikri báru,
meðan djúpið svaf.
Og falin sorg mín
nœr fundi þínum
eins og fir&blátt haf.
Um hana, sem er fjarri, snýst
hugur skáldsins, af lienni efl-
ist ljóð hans og ómar:
Á sofinn hvarm þinn
fellur hvít birta
harms míns.
Um hið veglausa haf
læt ég hug minn fljúga
til hvarms þíns.
Svo að hamingja þín
beri hvíta birtu
harms míns.
Tíminn og vatnið er þá ort
til þess að sefa hugann, finna
fró í hinum „öfuga straumi“
draumsins, sem einnig er veru
léiki skáldsins, kvöl þess. Mjög
persónuleg reynsla verður oft
ekki tjáð öðruvísi en á torræð-
an hátt. Við gctum hugsað okk
urTímann og vatnið sem ástar
ljóð, en að binda ljóðið við
þann skilning og engan annan,
væri að gera skáldinu rangt til:
Og tíminn er eins og mynd,
sem er máluð af vatninu
og mér til hálfs.
Tíminn og vatnið kallar á skýr-
ingar, samt er vængtak ljóðs-
ins svo voldugt, að því nægir
sitt eigið líf: „A poem should
not mean but be“; þessi eink-
unnarorð úr Ars poetica banda
ríska skáldsins Archibalds Mac
Leish valdi Steinn því í fyrstu.
Margræði þess mun lengi verða
mönnum umhugsunarefni, en
list þess er óumdellanleg. Það
hefur fyrir löngu öðlast varan
legan sess sem eitt minnisstæð-
asta verk íslenskrar nútima
ljóðagerðar. „í Tímanum og vatn
inu er bent á leið sem farin
verður um ófyrirsjáanlega fram
tíð í íslenzkri ljóðlist", skrifar
Matthias Johannessen 1963 í
bók sinni Hugleiðingar og við-
töl. Um þessa fullyrðingu má
að vísu deila enn í dag.
í Ýmsum kvæðum, eru nokk-
ur ljóð auðsýnilega frá því
tímabili, sem Tíminn og vatnið
var ort. Þetta eru ljóðin Veg-
urinn og tíminn, Ljóð, Rigning,
og Gamall maður og hvitt liús.
Hvítur hestur í tunglskini minn
ir líka á þessi ljóð:
Hvítt,
hvítt eins og vœngur
míns fyrsta draums
er fax hans.
Eins og löng, löng ferð
á línhvítum fáki
er líf manns.
Og feigðin heldur sér
frammjóum höndum
í fax hans.
Öll minna þessi ljóð á hin fjöl
mörgu Ijóð Steins, sem áður
hafa verið gerð að umræðuefni,
og ég hef til aðgreiningar nefnt
„æfingar". Ljóðin mætti kalla
expressjónistísk, en auðsýni-
lega liefur súrrealisminn liaft
þýðingu fyrir Stein. f umdeildu
viðtali við tímaritið Lif og list,
árið 1950, þar sem Steinn lét
hafa eftlr sér að hið hefð-
bundna ljóðform væri nú loks-
ins dautt, og tilraunir ungu
skáldanna beindust í rétta átt,
segir hann: „Þetta svokallaða
nýtízku ljóðform virðist einna
helzt eiga rætur sínar í súrreal
ismanum, hvort sem skáldin
sjálf vilja viðurkenna það eða
ekki“
Aðstaða Steins til yrkisefnis-
ins er ekki lík hreinræktuðum
súrrealisma, enda átti hann
ekki fyrst og fremst við sjálf-
an sig þegar hann gaf þessa
yfirlýsingu. En bæði í Tíman-
um og vatninu og í ’Veginum
og tímanum í ýmsum kvæðum,
er orðalag skáldsins og mynda
val í ætt vlð súrrealisma. Ef
við til dæmis athugum þetta er-
indi úr síðarnefnda ljóðinu, þá
erum við í vafa um liið rök-
ræna samhengi:
Og einfœttir dagar
hinna fjarviddarlausu drauma
koma hlœjandi
út úr hafsaltri rigningu
eilífðarinnar.
Hér skiptir það mestu máli,
að „skynja" myndina í staðinn
fyrir að reyna að „skilja“ hana.
Hyggjum að svipuðum dæmum
úr Tímanum og vatninu.
Níunda Ijóðið hefur tekið að
láni setningu frá bandarísku
skáldkonunni Elinor Wylie:
„Net til að veiða vindinn".
Þetta ljóð er súrrealistískt í
anda:
Net til að veiða vindinn:
Flýjandi djúpfiski
hlaðið glœru Ijósi
einskis.
Sólvœngjuð hringvötn
búin holspeglum
fjórvíðra drauma.
Týnd spor
undir kvöldsnjó
efans.
Net til að veiða vindinn:
Eins og svefnhiminn
lagður blysmöskvum
veiðir guð.
Eins og blóðjárnaðir hestar
hverfa bláfextar hugsanir
mínar
inn um bakdyr eilífðarinnar.
Margt sannfærir okkur um
tengsl Steins við nútíma mynd-
list, t.d. þetta erindi úr þriðja
ljóði:
A hornréttum fleti
milli hringsins og keilunnar
vex hið hvíta blóm dauðans.
Steinn notar oft litarorö í
ljóðum sínum, einkum í Tíman-
um og vatninu. Hann yrkir um
„hið hvita blóm dauðans", og
það er alls ekki óforvitnilegt
að liuga nánar að litbeitingu
hans. Athugum hvíta litinn í
Tímanum og vatninu. í fjórða
ljóði er talað um „hvítan múr-
vegg“, í sjötta um „hvíta hönd“,
í ellefta er hvolfþak hamingj-
unnar „úr hvítu ljósi liinnar
fjarlægu sorgar fljótsins", í
fimmtánda um „sólhvítt ljós“, í
sextánda um „gráhvítan veg“,
í sautjánda um „hvíta birtu“
harmsins, í átjánda um „hvítan
veg“ og „hvíta fregn“, í nítjánda
„ullhvítan draum“ Hvíti litur-
inn táknar því sorg, f jarlægð og
dauða. En ekki er það einhlítt
fremur en annað í ljóðagerð
Steins, því í Hús við Hávalla-
götu úr Ferð án fyrirheits, er
„hið hvíta ljós, sem streymdi
gegnum strætin“, hluti af „dýrð
hins liðna dags.“
I fjórtánda ljóði notar Steinn
grænt á óvenjulegan hátt:
Ég hef gengið í grœnum
sandinum
og grœnn sandurinn
var allt í kring um mig
eins og haf í hafinu.
HvaÖ á græni liturinn að tákna
þarna? Skýringuna er ef til
vill að finna í fyrstu ljóðlín-
unum:
Sólskinið,
stormurinn,
hafið.
Ströndin fyllir vitund skálds-
ins grænum lit liafsins, sem allt
af er nálægt í Tímanum og
vatninu.
Sum litarorðin eru hlaðin
Framh. á bls. 12
Eða uppliaf tólfta ljóðs:
29. sept. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3