Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 7

Óskar Aðalsteinn:
Rauði páfadómstóllinn
í bókmenntum Islendinga
SÍÐARI HLUTI
Eftir fall rauða páfans verður um
skeið meira jafnvægi og hófstilling í
bókmenntagagnrýninni. Rithöfundar fá
að vera í friði fyrir óverðskulduðu
hnútukasti, a.m.k. er ekki gerð skipu-
leg tilraun til að níða af þeim rithöf-
undanafnið . . . Þrem árum eftir slag-
inn um Sturlu í Vogum sendir Hagalín
frá sér bókina Gróður og sandfok. Þarna
gerir hann upp reikningana við komm-
únista á sannfærandi og skilmerkilegan
hátt. Bókin er ekki skrifuð í áróðurs-
tón eða glamurkenndum hávaðastíl, því
fer víðs fjarri. Hagalín apar þarna ekki
eftir rauðliðum frekar en á öðrum svið-
um. Þetta er hægstreym bók á yfir-
bOTðinu, aðalstyrkur hennar skipuleg
framsetning á margbrotnu viðfangsefni
og einstök rökfimi í málflutningi. Rauði
línudansinn er þarna listilega uppteikn-
aður með dæmum sem höf. sækir í rit
og ræður kommúnista. Þarna opnast
manni sýn inn í skrípilegan heim, enda
er þarna á sviðinu furðúlegasta fyrir-
bærið í íslenzkum listum og stjórnmál-
um, kommúnisminn.
Rauða klíkan er heldur atkvæðalítil
um þessar mundir. Það eru komin greini
leg doða- og ellimörk á þessa bók-
menntahenra. Stundum reyna þeir að
tensa sig svolítið til. Þá er eins og aft-
urgöngur séu að stíga upp úr gröf-
um sinum: Já, þeir mega muna fífil
sinn fegri.
4. Almenna bókafélagið.
Af framanrituðu má það ljóst vera,
að þörf er nýs aflvaka til stuðnings
almennri bóklegri menningu í landinu.
Þarna getur víðsýnt bókmenntafélag,
félag sem hefur það að aðalstefumiði
að breita út fagrar bókmenntir og stuðla
að alhliða upp'lýsingu með útgáfu vel-
gerðra fræðirita, verið mikill áhrifavald
ur. Og það er einmitt slíkt félag sem
hefur göngu sína nokkru eftir að rauði
páfinn er aftignaður. Hið nýja félag
hlýtur nafnið Almenna bókafélagið. Að
stofnun þess standa nokkrir áhrifamenn
úr öllum lýðræðisflokkunum og ailmarg
ir rithöfundar og forustumenn í bók-
menntum. Almenna bókafélagið á strax
miklum vinsældum að fagna hjá al-
menningi. Eru nú hart nær tíu þús-
und manns í félaginu. Þegar litið er
yfir bókaskrá félagsins um það árabil,
sem það hefur þegar siarfað, kemur í
ljós að félagið hefur hvergi brugðizt
h'lutverki sínu, en um sumt gert betur
en djörfustu vonir stóðu til.
Víst ber að þakka það sem vel er
gert. Það ber líka að vara við stöðn-
un og benda á nýjar leiðir í útgáfu-
starfseminni. Bókmenntafélagið, sem er
ekki bundið af kreddum, má ekki undir
neinum kringumstæðum verða um of
formfast. Það verður stöðugt að vaka
á verðinum, bæði hvað snertir innlend-
ar og erlendar bókmenntir, og miðla
félagsmönnum sínum af þessum andans
fjársjóðum eftir beztu getu. En mér
þykir sem myndabókaflokkar (um landa
fræði og vísindi og tækni) hafi um sinn
sett of mikinn svip á útgáfustarfsemi
AB. Myndabækur eins og þessar eru
lítið annað en dægurflugur. Þarna er að
vísu getið „aðalatriða"? 1 viðkomandi
fræðigreinum. En myndir og aftur mynd
ir, myndir í skjannalegum æpandi 'lit-
um, eru megininntak þessara safnrita.
Þessar myndabækur seljast nú bóka
mest á íslandi. En það er ekki hlut-
verk AB að gefa út sölumetsbækur,
heldur góðar bækur, úrvals bækur. XJm
aðrar bækur þarf ekki að stofna bók-
menntafélag.
Ekki meira myndabókafargan. Gefið
út ýms höfuðskáldverk erlend, sem enn
hafa ekki verið þýdd á íslenzku, og
■’durprentlfl ðnnur, sem lengi hafa ver
ið ófáanleg. Hraðið útgáfu á Bókasafni
AB. Þarna er vel af stað farið. Að
mínu viti eiga þau rit helzt erindi í
þennan flokk, sem eru á einhvern hátt
merkissteinar, er varða veg ísl. fræða
og bókmennta í gegnum aldirnar.
Tækniþróað þjóðfélag. Þetta er það
sem keppt er að í dag með hvað mestu
ofurkappi. Tækni og tækninám er mál
dagsins. Það er rifizt hástöfum um
skólakerfið, og mest fyrir það að eðlis-
og efnafræðin eru ekki eitt og allt í
skólanum. En enda þótt við elskum
tæknina fram úr máta, þá er maðurinn
þannig af Guði gerður, að ytri lífs-
gæði ein hrökkva skammt til að skapa
heilbrigt mannlíf. Meginuppistaðan í
því að vera til, er lifandi og sífrjógt
sálarlíf, að gleðjast af gleðinni sjálfri,
sem á sér ekki kveikingu fyrir utan
okkur, heldur sprettur upp við hjarta-
rætur. Þessi uppsprettulind er heldur
grunnstæð og gruggug með okkur nú-
tímamönnum. Hún verður ekki dýpkuð
og straumfall hennar ekki aukið nema
með andlegri næringu.
Við höfum tekið þá hjátrú að öll
lukkan sé í h'lutveruleikanum. Fátt er
okkur meiri nauðsyn en að losna við
þessa hégilju. Andlegur næringarskort-
ur er sá nútímasjúkdómur, sem plagar
manninn hvað mest, þótt fæstir geri
sér þess ljósa grein. Þetta næringarleysi
sýkir mannshugann og nagar rætur
heilbrigðs sálarlífs. Af þeim orsökum
er nú fátt um jákvæðar nýjar hugs-
anir og hugsjónir. Pólitískt vald vex
hröðum skrefum og gerir sig heima kom
ið þar sem það á hvergi nærri að koma.
Öfugstefnur vaða uppi í listum. Þess-
ar stefnur fæða af sér vanskapninga,
sem eru viðbjóðurinn holdi klæddur.
Þetta kalla gagnrýnendur, sem sjálfir
eru spilltir af tíðarandanum, hina einu
sönnu list . . . Guðmundur Arnlaugs-
son rektor gat þess fyrir nokkru í út-
varpsviðtali, að í unglinga- og mennta-
skólanum væri ekki kennd saga hugs-
unarinnar.
Saga hugsunarinnar — hvað er nú
það?
Ekki fráleitt að margur unglingurinn
spyrji þannig. Svarið fæst aðeins með
því að lesa og nema sögu hugsunar-
innar af alúð og árvekni. Þess er því
miður lítill kostur fyrir uppvaxandi
kynálóð, þar sem þessi fræði eru óþekkt
í skólunum. Þarna er ljót sprunga í
skólakerfinu. Sannleikurinn er sá, að
bókmenntirnar og saga hugsunarinnar
eru þær næringarlindir, þar sem maður
inn fær hvað bezt svalað andlegum
þorsta sínum.
Ekki ætlast ég til þess, að AB fari
að gefa út kennslubækur fyrir skó'lana.
En það er tímabært, að félagið hefji
nú þegar undirbúning að vönduðu rit-
verki um sögu hugsunarinnar. Slíkt
verk hefði heillavænleg áhrif til hug-
ræktar. Það er eftirminnilegt hversu
vel almenningur tók á sínum tíma bók-
um Ágústar H. Bjarnasonar, Sögu manns
andans. Hér er um að ræða eina rit-
verkið, sem til er á íslenzku í þessari
fræðigrein. í þessum gömlu bókum brenn
ur glaður menntaeldur, en margt þar er
nú orðið úre’lt, eins og Guðm. Arn-
laugsson tók réttilega fram í áðurnefndu
útvarpsviðtali.
En hvað um bókmenntasögu?
Óvíða er fátækt okkar tilfinnanlegri
í bóklegum efnum, en um íslenzkar
bókmenntir síðustu áratuga. Við eigum
enga slíka bókmenntasögu. Ég gleymi
ekki bók Kr. E. A. Hún er „eldrauð
bókmenntaskilgreining", og þess vegna í
rauninni engin bókmenntaskilgreining
fyrir venjulegt fólk.
Þá eru það Félagsbréfin. Maður verð
ur að líta allt aftur til tímaritsins Helga
fells, meðan það var undir ritstjórn
Magnúsar Ásgeirssonar og Tómasar Guð
mundssonar, til þess að sannfærast um
það, að hér í fásinninu sé hægt að
gera úr garði glæsilegt menningartíma-
rit, sem á erindi til allra hugsandi
manna. Félagsbréfin geta orðið verðug-
ur arftaki Helgafells. Til þess að svo
megi verða þarf vel að vinna. En með
slíku átaki tryggir Almenna bókafélag
ið bezt framitíð sína.
5. Að falsa bókmenntasteðjann.
Um árabil hafa dagblöðin haft á að
skipa fastráðnum listagagnrýnendum.
Þarna er vissulega farið inn á rétta
braut. Listgagnrýni á að vera fastur
liður í dagblöðunum, skrifuð af víð-
sýnum kunnáttumönnum um listmálefni,
sem hafa listina eina að leiðarljósi í
dómum sínum. Þegar fastir starfsmenn
annast þessi störf fyrir blöðin, má vænta
þess, að gagnrýnin verði heilsteyptari
en áður var og gefin greinilegri heild-
armynd af því sem er að gerast í ís-
lenzkri list. Það er líka fyrsta
sprettinn. (Hér er eingöngu talað um
bókmenntagagnrýnina). En það verður
að segja hverja sögu eins og hún er.
Og síðustu árin hefur bókagagnrýninni
hrakað stórlega. Þetta sést greinilega
þegar litið er á þá megindrætti, sem
flestir gagnrýnendur dagsins í dag draga
upp af bókmenntunum í skrifum sín-
um. Þetta vandamá'l snertir ekki rit-
höfundana meira en aðra þjóðfélags-
þegna. Enginn höfundur, sem nokkurs
er um vert, skrifar bækur gagnrýninn-
ar vegna. En gagnrýni á nú einu sinni
að vera gagnrýni og ekkert annað. Hún
er það ekki fari hún út í öfgar. Hún
er það ekki gefi hún ranga og villandi
mynd af því ritverki sem fjallað er
um hverju sinni. En slík er nú bók-
mennfagagnrýnin í megin atriðum, röng
—• villandi.
Fyrirliðinn í þessum nýja gagnrýnis-
leik er ÓJ hjá Alþýðublaðinu. Þessum
unga manni er ekki fyrr sprottin grön,
en hann telur sig þess umkominn að
gefa út fjöldann allan af „hirðisbréfum"
um þjóðaríþrótt íslendinga, skáldskap-
inn.
Hver er ÓJ-stefnan í bókmenntum?
Hefur hann fundið upp eitthvað nýbt
patent, nýja bókmenntalega mælistiku?
Ég held ekki. Grunntónninn í skrifum
hans er gamall og fenginn að láni hjá
hinum rauða afsetta bókmenntadómstól.
ÓJ hafnar að visu í orði kveðnu hinu
afdankaða herópi: Enginn getur orðið
skáld nema hann sé kommúnisti. En á
valdadögum rauðu klíkuimar var slegið
á fleiri strengi, einkum þegar tók að
halla undan fæti fyrir rauða páfanum.
Þá gerast páfalegátarnir um sumt að-
gangsfrekari og háværari en sjálfur
höfuðpaurinn. Þeir sungu æ oftar og
með vaxandi ofsa lofsöngssálma um böl-
sýnis- og niðurrifsskáldskap. Hagalín
fjallar um þetta fyrirbrigði í bók sinni
Gróður og sandfok, segir m.a. „Hér á
íslandi hefur þess gætt nokkuð upp á
síðkastið, að heyra þætti til góðra siða
í bókmenntum að þar yrði sem mest
vart bölsýnis og mannfyrir'litningar, allt
annað væri lífslygi, án lífsgildis og
fjarstætt allri list.“
ÓJ tekur óspart í þennan klukku-
strenginn. Höfundar, sem ekki þjóna
undir þessa kreddu, eiga að vera bros-
legir og lítið gáfaðir. Fráleitt að slík-
ir höfundar geti skrifað „áhugaverðan“
skálidskap. (ÓJ notar orðið áhugaverð-
ur sem eins konar markorð, bæði í
jákvæðri og neikvæðri merkingu). Böl-
sýni og mannfyrir’litning, þetta er það
hráefni sem höfundum ber að vinna úr,
svo hægt sé að taka þá alvarlega og
von sé til þess að einhver listaneisti
kunni að finnast í verkum þeirra. Það
ber að skilja: Manneskjan er illgjörn
og meinfýsin í innstu innum sínum,
óheilbrigð á geðsmunum, og fullnæging
frumstæðustu hvata er henni eitt og
allt. — Þá á öll ytri gerð skáldverks
að sjá'lfsögðu að vera í sem nánustu
samræmi við þessa skilgreiningu á mann
eskjunni. Klámyrði og klúryrði eiga að
gjósa upp af hverri lesmálssíðu, og
mesta listin í því fólgin að tvinna þessi
orð saman í óskiljanlegar og ósundur-
greinanlegar setningaflækjur. Slíkur
orðasirkus fær ÓJ-innsliglið: áhugaverð
ur skáldskapur. Þarna er hin eina
sanna orðsins list. Samkvæmt þessu
dæmir ÓJ mörg merkis skáldverk síð-
ustu ára dauð og ómerk, og höfunda
þeirra „lítið áhugaverða.“ Yfirlýstir
kommúnistar á skáldabekk eru aftur á
móti með tölu nokkuð svo áhugaverðir
höfundar að áliti ÓJ.
En hvað — þetta er ekki neitt. ÖJ
villl gera betur sem bókmenntafröm-
uður, eitthvað alveg einstætt eitthvað
sem slær út öll gagnrýnimet rauða
páfans, eitthvað sem lyftir honum —
ÓJ — „hátt yfir stjörnur og sól“. Til
þess að vinna slíkt frægðarverk þarf
ann ákjósanlegt auglýsingaspjald fyrir
vöm sína. Og ÓJ þarf ekki lengi að
bíða: Fyrir tveim árum sendi korn-
ungur höfundur frá sér mikið bókar-
flykki sem ber heitið Tómas Jónsson,
metsölubók. Saga þessi er samsafnsund
uriausra og ósamstæðra stílæfinga. Þar
er sem trúlegast farið eftir ÓJ-forskrift-
inni í öllum greinum „sagnahstarinnar“.
Höfundurinn efnir til mikillar grauta-
gerðar úr stílæfingum sínum, ruglar m.
a. handritinu á þann veg að víða endar
lesmálssíða á slitri úr setningu, og
næsta bókarsíða hefst á öðru setningar
slitri, þar sem oft er fjallað um állt
annað efni en er á síðunni á móti.
Það sem lesið verður í samhengi af
þessari bók, hljóðar upp á það, — að
maðurinn sem einstaklingur sé einskis-
nýtt rekald, þjáður og pýndur alla sína
lífdaga af ófullnægðri munaðarsýki og
yfirþyrmandi kynórum. Nefnið ekki
gleðikennd eða llfsfögnúð. Þá er stíllinnj
á bókinni að sjálfsögðu hin eina sanna
orðsins list, eða gráminn og flatneskjan
Framh. á bls. 11
29. sept. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7