Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 8

Þessi grimmi varúlfur herjaði 1508 í Strassburg og varð presti, sem Keis-
ersperg hét, tilefni til harðrar áminningarpredikunar, sem síðar var gefin
út myndskreytt.
EFTIR JÓN HNEFIL AÐALST EINSSON
Hópmynd frá varúlfsráðstefnu í Chateawrouge í Frakklandi 1858.
I Egilssögu Skalla-Grímssonar er afa
EgMs, Kveld-Úlfi, lýst á þessa leið:
„Svá er sagt, at Úlfr var búsýslu-
maðr mikill. Var þat siðr hans at rísa
upp árdegis ok ganga þá um sýslur
manna eða þar, er smiðir váru, ok sjá
yfir fénað sinn ok akra, en stundum
var hann á tali við menn, þá er ráða
hans þurftu. Kunni hann til alls góð
ráð at leggja því at hann var forvitri.
En dag hvern, er at kveldi leið, þá
gerðist hann styggr, svá at fáir menn
máttu orðum við hann koma. Var hann
kveldsvæfr. Þat var mál manna, at hann
væri mjök hamrammr. Hann var kall-
aður Kveld-Úlfr.“
Hafa verður í huga, að á þessum stað
í sögunni er Kveld-Úlfur í Noregi. Höf-
undur sögunnar dregur upp mýnd af
höfðingjanum á búi sínu og lýsir ein-
kennum hans. Þrjú einkenni koma fram
í þessari annars knapporðu lýsingu:
Kveld-Úlfur er í fyrsta lagi forvitri,
í öðru lagi er hann mjög hamrammur
og í þriðja lagi er hann viðskotaillur
á kvöldin og kvöldsvæfur og því kall-
aður Kveld-Úlfur.
í útgáfu Fornritafélagsins af Egils-
sögu, eru þessar eðliseinkunnir Kve'ld-
Úlfs skýrðar. Er þar sagt að forvitri
merki, að hann hafi verið mjög vitur,
hamrammur merki, að hann hafi getað
skipt um ham, hamazt, gengið berserks-
gang og Kveld-Úlfur er að lokum skýrt
á þá leið, að hann hafi á kvöldin getað
brugðið sér í úlfs líki, orðið varúlfur
eins og það er kallað í norrænni þjóð-
trú.
Það er þessi þriðji eiginleiki Kveld-
Úlfs, varúlfsfyrirbrigðið, sem tekinn
verður til meðferðar hér. Varúlfur er
sem kunnugt er vart þekktur í íslenzkri
þjóðtrú. Sjálfur lézt Kveld-Úlfur á leið
til íslands og forsendu varúlfs-
trúarinnar hefur alla tíð skort hér á
'landi. Verður því að leita til Skandi-
navíu er kanna skal varúlfsfyrirbrigð-
in, en þar hefur varúlfstrú verið mjög
útbreidd og lifandi á liðnum öldum,
einkum í Svíþjóð.
íslenzk fornrit eru ekki ein um þá
skýringu á orðinu Kveld-Úlfur, að þar
sé um varúlf að ræða. von Sydow til-
nefnir Kveld-Úlf, er hann fjallar um
varúlfsfyrirbæri á Norðurlöndum í grein
sinni um yfirnáttúrulegar verur í Nord
isk kultur. Munu flestir fræðimenn sam
mála um þessa skýringu, að Kveld-Úlf-
ur sé sama fyrirbrigðið og varúlfur-
inn í þjóðtrú Norðurlanda.
Það mætti því varpa nokkru ljósi á
Kveld-Úlf, að kynna sér varúlfsfyrir-
brigðið eins og þáð hefur varðveitzt á
Norðurlöndum, en þar hafa geymzt var-
úlfssagnir frá miðöldum og varúlfar hafa
gengið þar ljósum logum til skamms
tíma.
Sænskur fræðimaður, doktor Ella Od-
stedt, hefur ritað bók um varúlfinn í
sænskum þjóðsögum. Eru þar dregin sam
an þau dæmi, sem fyrirfinnast og skráð
hafa verið í Svíþjóð allt norðan frá
Lapplandi og suður á Skán. Þessar sagn
ir eru einnig flokkaðar í bók doktor
Odstedt og sýnt fram á þann mun, sem
ér á varúlfstrúnni eftir því hvar í land-
inu er um að ræða. Kemur fram í þess-
um sögnum, að varúlfsfyrirbrigðið er álit
ið vera með ýmsu móti. Stundum getur
sá maður, sem er varúlfur, breytt sér
í úlf sjálfur og ráðið því hvenær hann
fer í úlfshaminn. Ýmsar aðferðir eru til
þess að framkvæma hamskiptin, en al-
gengust mun vera sú aðferð, að skríða
í gegnum belti, oft þrisvar sinnum.
Önnur aðferð er í því fólgin að sveipa
um sig bjarniarhúð, þá var sagt að mað-
urinn breyttist í björn Verður nánar
vikið að þessu hér á eftir þegar dæmi
verða tilfærð.
Stundum kom það fyrir, að maður
varð varúlfur fyrir álög. Galdramenn
og fjölkunnugir gátu breytt í úlf þeim,
sem þeim var illa við eða vildu gera
einhvern miska. Var þá oft um tímabund
in álög að ræða og ýmsar leiðir til
að losna úr þeim. Þriðja algengasta
orsök þess að maður var varúlfur, átti
rætur að rekja til atvika við fæðingu.
En sú trú var nokkuð útbreidd, að kona
gæti fætt barn sitt sársaukalaust ef hún
skriði í gegnum líknabelg af folaldi
áður en hún fæddi. En þeir vita, sem
til þekkja, að hryssum er mjög létt
um að kasta afkvæmi sínu. En sá gal'li
fylgdi gjöf Njarðar, að barnið, sem
móðirin ól svona þjáningarlaust, varð
varúlfur ef það var drengur, en mara
ef það var stúlka. Fleiri orsakir eru
taldar til þess, að maður varð varúlfur,
en þessar eru helztar. Skal nú vikið
að nokkrum dæmum um hvert fyrir-
brigði fyrir sig. Verður þá fyrst fyrir,
er menn breyttu sér sjálfir í varúlf,
venjulega í því augnamiði að klófesta
búpening nágrannans. Dæmi um þessi
fyrirbrigði eru algengust í Norður-
Svíþjóð og er það ýmist, að menn breyti
sér í björn eða úlf. Er athyglisvert
að kynnast því af efninu, að menn
breyta sér í úlf á þeim svæðum er
úlfurinn var bændum mestur ógnvaldur
en þar sem hinsvegar búpeningi stóð
mest hætta af birninum, var algengast
að menn breyttu sér í björn í því skyni
að krækja sér í stórgripi.
í einni sögu segir frá bónda í Norð-
ur-Svíþjóð, sem hafði Lappa sér til að-
stoðar við sláttinn. Þeir héldu til í
hlöðu fjarri byggð. Nokkrir hestar voru
á beit þar ekki al'llangt frá. Eitt kvöld-
ið, þegar Lappinn hélt að bóndi væri
sofnaður, skreið hann þrisvar sinnum
í gegnum belti sitt. í fyrsta skipti fékk
hann bjarnarhöfuð, í annað skiptið varð
hann björn að hálfu, en í þriðja skipt-
ið varð hann allur að birni. f öll þrjú
skiptin leit hann til bóndans til að
ganga úr skugga um hvort hann svæfi,
en bóndi bærði ekki á sér og lézt
sofa. Eftir þetta gekk Lappinn út á
engi og drap feitasta hestinn og át
hann. Næsta morgun kom Lappinn á
fætur í manns líki eins og hann var
vanur. Hann tyllti sér á þröskúldinn
og stangaði hrossakjöt úr tönnunum.
Bóndanum þótti ekki dælt að vera þar
einn með honúm lengur og forðaði sér.
í annarri sögu hliðstæðri er þess einn-
ig getið hvernig Lappinn breytti sér
aftur í mann. Það gerði hann með því
að skríða aftur jafnoft gegnum beltið,
en í þetta skiptið lét hann fæturna
fara á undan.
Um annan Lappa er sagt, að eitt sinn
er hann var að flytja, drapst dráttar-
dýrið. Hann breytti sér þá í úlf og
dró ækið sjálfur.
Þá er að lokum ein saga um Lappa,
er átti heima í Jokkmokk og hét Jalle.
Hann var galdramaður og hafði selt
sig djöflinum. Eitt sinn fjandskapaðist
hann við annan Lappa, er hét Lanta
og segir við hann: „Hvað segir þú, ef
úlfur kæmi í hjörð þína?“ Lanta svar-
ar: „Nú, ef hann tekur alihrein, þá
verður að hafa það.“ í annað skipti
segir Jalle: „Hvað mundir þú gera, ef
úlfur kæmi í kofann þinn og tæki syni
þína?“ Lanta svarar: „Það mun sýna
sig, að minn guð er sterkari en þinn.“
Einn dag þurfti Lanta að ski'ja drengi
sína eina eftir í kofanum, en hann
sagði þeim hvað þeir ættu að gera ef
úlfur kæmi. Það kom líka úlfur inn í
kofann og hann stóð og starði á dreng-
ina yfir eldinn, en þá slógu þeir til
hans með potthenginu. Þeir hittu aðeins
skottið, en úlfurinn forðaði sér og
hvarf. Þetta var Jalle, sem var í ú’lfs-
líki.
Þá kemur að þeim sögnum, er skýra
frá því, að menn verði varúlfar fyrir
álög eða galdur. Sagnir um slíka var-
úlfa eru þekktar um alla Svíþjóð en
einnig kunnar í Norégi ög Finnlandi.
í Svíþjóð eru það venjulega Finnar,
Lappar og Rússar, sem sagðir eru
valda álögunum eða galdrinum Er þann
ig ti'l staðar tilhneiging til að koma
þessum ósköpum af sér og í Finnlandi
var algengt, að talið væri að varúlfs-
breytingin hefði átt sér stað í Eist-
landi. Ein örugg leið var til að frelsa
menn, sem höfðu orðið fyrir þessum
ósköpum, en það var að nefna nafn
þeirra. Þá hrundu af þeim álögin.
I einni sögn er sagt frá manni, er
átti heima í þorpinu Ruske í Svíþjóð
á átjándu öld. Allt í einu hvarf hann
og enginn vissi hvað af honum hafði
orðið. Konan var harmþrungin, en eft-
irgrennslan hennar reyndist árangurs-
laus. Þegar vetur herti að, urðu menn
varir við úlf í grennd við bæ týnda
mannsins, sem hagaði sér undartega
og hélt sig mjög nærri húsunum. Á að-
fangadagskvöld hremmdi úlfurinn heim
ilisköttinn í jólamat. Dag nokkurn hitti
húsmóðirin Lappakonu og rakti raunir
sínar fyrir henni. Hún nefndi einnig
óþægindin af að hafa úlfinn snuðrandi
umhverfis bæinn og lýsti undarlegum
háttum hans. Lappakonan hlustaði af
athygli á orð hennar og sagði svo: „Jæ-
ja, tarna var undarlegt!“ Hún sagði nú
konunni, að næst þegar úlfurinn kæmi
skyldi hún nefna nafn manns síns stund
arhátt og vita hvað gerðist. Þegar kon-
an sá úlfinn næst gerði hún eins og
Lappakonan hafði sagt og á sömu stund
stóð maður hennar þar við hlið hennar.
Hann hafði or'ðið fyrir gerningum Lappa.
Við þessa sögu er dá'lítið skemmtileg
viðbót, en hún er á þá leið, að méö-
an maðurinn gekk um í úlfsham fór
hann oft á milli Ruske og næstu byggð-
ar og þá fór hann þá leið, sem stytzt
var og auðveldusit. Nú kom að því, að
leggja þurfti veg á milli þessara byggða
og þá var varúlfurinn fyrrverandi þar
með og með óljósu minni frá liðnum
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
29. sept. 1968