Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.1968, Blaðsíða 9

dögum lýsti hann þeirri leið, sem hann
hafð svo oft skokkað á ógæfudögum
ævi sinnar. Það sýndi sig, að einmitt
þar var bezta og hagkvæmasta vegar-
stæðið.
í annarri sögn segir frá því, að brúð-
kaupsgestir voru á heimleið frá kirkju.
Allt í einu hvarf brúðguminn og vissu
menn ekki hvort hann hefði orðið berg
minr eða hvað af honum hefði orð-
ið. Á aðfangadagskvöldið gekk unga
frúin til útibúrsins til að sækja mat,
en þegar hún ætlaði til baka stóð úlf-
ur fvrir neðan búrtröppuna. Hún hörf
aði aftur inn í búrið, en úlfurinn stóð
kyrr og þegar hún leit aftur út, horfði
hann til hennar bænaraugum og ýlfraði.
Henni varð þá hugsað til þess, sem hún
hafði heyrt um menn, sem breytt hafði
verið í úlfsham, eins og það er orðað,
en höfðu losnað úr álögunum við það
að skírnarnafn þeirra var nefnt. Hún
segir þessvegna: „Ert þetta þú, Eiríkur?
og úlfurinn breyttist og þar stóð brúð-
gumi hennar. Bærinn, sem stendur í
skóglendinu á milli Rasbo og Finbo
sókna, var upp frá þessu nefndur
Brúðargata.
í sumum sögnum segir, að þeir, sem
breytt hafði verið í úlf, hafi ekki breytzt
til fulls aftur. Venjulega var það úlfs-
skottið, sem fálið undir fötum, var ævi-
langur vottur þeirra grimmu gerninga,
sem maðurinn hafði orðið fyrir.
Þannig segir frá manni nokkrum, sem
hafði lagt leið sína til Lapplands og
þar orðið það á að ergja Lappakonu,
sem var að baka. Hún sló þá til hans
með bökunarspaðanum og breytti hon-
um í úlf. Konu mannsins dreymdi, að
manni hennar hefði verið breytt í fag-
urt dýr. Skömmu síðar kom úlfur þar
heim á bæinn, sem fylgdi henni hvert
sem hún fór og lagði höfuðið á fjós-
þröskuldinn þegar hún var að mjólka.
Henni kom þá í hug, hvort þetta gæti
verið maður hennar og leitaði ráða hjá
manni, sem vissi lengra nefi sínu, hvern
ig hún gæti gengið úr skugga um það.
Henni var ráðlagt að spyrja þrisvar
sinnum: „Ert þetta þú, Pétur?“ Þetta
gerði konan og hún fékk mann sinn aft-
ur í manns líki, nema hvað hann hélt
úlfsskottinu. Vissu menn ekki hvort
heldur það stafaði af því, að konan
hefði gleymt einhverju, eða þá hvort
Lappakonan hafði ákveðið, að maðurinn
skyldi aldrei gleyma því, að hann erti
hana við baksturinn.
Loks kemur að því er atvik við fæð-
ingu manns valda því að hann verður
varúlfur. Þessi álög áttu, eins og áður
var sagt, rætur að rekja til þess, ef
móðirin hafði meðan á meðgöngutím-
anum stóð, skriðið í gegnum útþaninn
líknabelg af foláldi í því skyni að auð-
velda sér barnsburðinn. Sagnir í þess-
um flokki eru einkum í Suður-Svíþjóð
og þar umhverfis, en einnig finnast
dæmi um þetta í Danmörku og Suður-
Noregi. Þannig segir E. Tang Krist-
ensen um þetta afbrigði varúlfstrúarinn
ar í Danmörku: „Það var algengt fyrr-
um, að guðlausar stúlkur og konur, sem
voru komnar langt á leið, strengdu upp
folaldslíknabelg og skriðu í gegnum
hann“. Og hann segir ennfremur: „Sú
trú var við 'líði um allt Sjáland og
er ekki alveg útdauð enn, að ef kona
sem vænti sín í fyrsta skipti, skreið í
gegnum slíkan „ham“ í andskotans
nafni, þá losnaði hún við þjáningar
við fæðingu, og það er alveg víst, að
þetta hefur verið reynt.“
Á öðrum stað er nánar sagt frá þessu
fyrirbæri í danskri þjóðtrú Þar segir
að kona eigi þrisvar að skríða allsnakin
í gegnum líknabelg í djöfulsins nafni.
Sagt er, að ungar konur og stúlkur geri
þetta gjarnan í fyrsta skipti, sem þær
eigi von á barni og sé tilgangurinn áð
losna við þjáningar við fæðinguna og
einnig stundum að geta fætt án þess að
nokkur komist að því, en að sjálfsögðu
var auðveldara að leyna fæðingunni, ef
hún gekk fljótt og sársaukalaust fyrir
sér. Barnið, sem fæddist, var varúlfur og
birtist í álögunum ýmist í úlfs eða
hunds líki. Það var einkenni á þessum
mönnum, að þeir höfðu samvaxnar auga
brýr, enda var þetta einkenni oft haft
til marks, er gengið var úr skugga um,
hvort maður væri varúlfur. Víðar var
þetta einkenni talið vottur þess, að
menn væru varúlfar og var því gold-
inn sérstakur varhugur við slíkum mönn
um. Annað einkenni, sem þessir menn
höfðu, var að tennur þeirra voru oft
slitnari en annarra og einnig höfðu
þeir engan skugga. Eru til sagnir um
það, að stúlkur hafi sagt unnustum sín-
um upp, er þær uppgötvuðu, að þeir
"ðu engan skugga.
Þá er það einnig einkenni á þeim
varúlfum, sem undir þessa grein fjal'la
að þeir sækjast mjög eftir því að ráðast
á barnshafandi konur. Ef þeir geta rif-
ið út fóstrið og etið hjarta þess eða
sogið blóð þess, eru þeir lausir undan
grimmilegum álögum sínum. önnur leið
til að frelsa þessa menn undan álögun-
um var ef einhver bar það á þá þegar
þeir voru í sinni venjulegu mannsmynd,
að þeir væru varúlfar. Hér kom einn-
ig til greina að nefna nafn mannsins
þegar hann var í úlfslíkinu, en það er
þó í færri ti'lvikum hjá þessari tegund
varúlfa.
Til þess að geta borið það á mann, að
hann væri varúlfur, var nauðsynlegt
að geta bent á eitthvað máli sínu til
stuðnings. Algengasta sönnunargagn,
sem vitnað er til í sögnum um þetta,
eru þræðirnir á milli tannanna, eins
og það er nefnt, en eftir að maðurinn
hafði tekið á sig sitt rétta gervi, sátu
oft á milli tanna hans þræðir úr fötum,
sem hann hafði rifið á meðan úlfsham-
urinn var á honum. Margar sagnir eru
til um þetta, en flestar eru þær svipaðar
og í meginatriðum á þessa leið:
Maður er að vinna úti á engi með
konu sinni vi’ð að taka saman hey. Oft
fylgir það sögunni, að konan eigi von
á barni. Nú finnur maðurinn, sem er
varúlfur, að breytingin er að koma yfir
hann. Hann réttir þá konunni hrífuna,
eða heykvíslina, og segir henni, að ef
dýr komi, skuli hún slá, en ekki stmga.
Maðurinn hverfur nú inn í skóginn, en
eftir stutta stund kemur úlfur, hund-
ur eða eitthvert annað dýr til kon-
unnar og ræðst á hana og rífur og
slítur í föt hennar. Konan ver sig eft-
ir beztu getu og loks getur hún bægt
óargadýrinu burt. Eftir skamma stund
kemur maðurinn aftur og konan sér
slitur úr klæðum sínum á mil'li tanna
hans. Hún ber það nú á hann, að hann
sé varúlfur og þar með er maðurinn
laus undan álögunum.
Stundum er sagt, að breytingin í úlf
hafi ekki orðið algjör. Þannig segir í
einni sögn frá manni, sem bað sér stúlku.
Það vakti undrun hennar, að hann brá
sér oft afsíðis og er hann kom aftur
var hann ekki eins og hann átti að sér.
Dag nokkurn, er stúlkan var úti á
gangi, mætti hún manni, sem var dýr
að hálfu. Hann réðist á hana og reif
klæði hennar. Stú'lkan var í rauð-
röndóttu pilsi þegar þetta kom fyrir.
Þegar hún skömmu síðar hitti unnusta
sinn, sá hún að hann var með slitur úr
pilsi hennar á milli tannanna. Þá segir
hún: „Hvar hefur þú verið?“ Þessu get-
ur hann ekki svarað. „Jæja þá,“ segir
stúlkan, „svo þú ert þá varúlfur!” Um
leið og maðurinn heyrir þetta, er hann
laus undan álögunum.
Að lokum kemur hér ein saga, sem er
svolítið öðru sniði. — Förumaður kem-
ur kvöld eitt til gamallar konu, sem
býr í Refhúsum nærri Ystad, og bið-
ur um húsaskjól. Eftir nokkra stund
heyrir hún hann muldra fyrir munni
sér: „Úhh, það er kalt og langt að fara
til Neðribæjar." Konan gengur þá til
mannsins og sér langt skott liggja yfir
magann á honum. Hún slær hann þá í
andlitið, svo að blóð flýtur um munn og
nasir, og segir: „Skammastu þín, þú
ert varúlfur!” Maðurinn verður glaður
við þetta, nú var hann leystur undan
álögunum. Hann þakkaði konunni mörg
um orðum, og sagði, að ef hún hefði
ekki frelsað hann, hefði hann orðið að
hlaupa til Neðribæjar þetta sama kvöld.
Hér að framan hefur einkum verið
dvalizt við dæmi um varúlfstrú í Sví-
þjóð. En eins og lauslega hefur verið
vikið að, hefur þessi trú einnig verið
útbreidd í Noregi, Danmörku og Finn-
landi. Lengra suður í Evrópu hefur
hennar einnig gætt verulega og má í
því sambandi minna á varúlfssagnir frá
Þýzkalandi, sem skráðar eru af Grimms-
bræðrum. Varúlfsfyrirbrigðin er einnig
vel þekkt í latneska og gríska heimin-
um og nægir í því sambandi að minna
á orðin versipellis, sem er latneska orð-
ið fyrir varúlf og gríska orðið lykan-
þrópos, sem merkir varúlfur og er mynd
að eins, af orðunum úlfur og maður.
Á Írlandi eru sagnir um varúlfa, er
var þannig farið, að þeir fóru úr lík-
amanum, er þeir urðu varúlfar. Ef lík-
ami þeirra var fluttur til á meðan þeir
voru í varúlfshaminum, gátu þeir ekki
orðið menn aftur.
Að lokum er rétt að gera sér grein
fyrir því, eftir því sem föng eru á,
hvað liggur varúlfstrúnni ti'l grund-
vallar. Er þá fyrst að athuga útbreiðslu
svæði þessarar trúar, en eins og vikið
var að hér að framan fór þa'ð að nokkru
eftir því hvort menn óttuðust meira
úlf eða björn hvort menn ímynduðu sér,
að varúlfurinn birtist í úlfs eða bjarn-
ar líki. Eg leyfi mér hér að nota var-
úlfsheitið um hvort tveggja fyrirbrigð-
ið. Þarna getum við þegar fullyrt, að
óttinn við úlfa og birni hefur stuðlað
verúlega að því að gefa þessari trú
byr undir vængi. Undarleg hegðun og
augnatlllit einstöku úlfa hefur gefið
mönnum þær hugmyndir, að þeir væru
menn í álögum, en oft getur verið mikið
svipmót með dýri og manni eins og kunn
ugt er. Það styður mjög að þeirri skýr-
ingu, að skógarúlfar Evrópu séu frum-
orsök þessarar trúar, að hún hefur
ekki fest rætur á íslandi, enda þótt
við getum rakið hana hálfa leið yfir
hafið, eins og áður var vikið að.
Önnur skýring mun einnig að nokkru
liggja varúlfstrúnni til grundvallar, en
það er sálsjúkt ástand þeirra, sem telja
sig vera með þessum ósköpum. Gríska
orðið lykanþrópí, sem myndað er af
úlfur og maður eins og lykanþrópos,
er heiti á því sálsýkisfyrirbrigði, er
maður ímyndar sér að hann sé úlfur j
eða annað óargadýr, eða er haldinn i
hamslausu morðæði. Á þessi veiki ræt- J
ur að rekja til geðrofs. Hún brauzt 1
stundum út sem faraldur á miðöldum,
einkum í sambandi við galdratrú og óðu
þessir ímynduðu vargar um sveitir.
Þá má gera ráð fyrir, að menn hafi
oft notað ríkjandi varúlfstrú sem skálka
skjól ti'l að fremja hvers kyns ódæðis-
verk. Þau atvik hafa svo aftur orðið
til þess að gefa varúlfstrúnni nýja nær-
ingu og stuðlað að aukinni útbreiðslu
hennar.
Loks er rétt að víkja á ný að Kveld-
Úlfi, sem við gerum þá ráð fyrir að hafi
verið úlfur á kvöldin. Egilssaga gefur
okkur 'engar upplýsingar um það, hvern
ig hann hafi orðið það. Við getum ekki
vitað hvort hann hefur breytt sér í úlf
til að vinna búpeningi tjón eða hvort
hann hefur orðið fyrir gerningum, sem
gerðu hann að varúlfi eða þá í þriðja
lagi, hvort einhver atvik við fæðingti
hans hafi va’ldið ósköpunum. Um allt
þetta er höfundur Egilssögu þögull.
En þegar við hyggjum betur að texta
Egilssögu, sem vitnað var til hér í upp-
hafi, komumst við raunar að því, að þar
er gefið í skyn, að varúlfsfyrirbrigði
Kveld-Úlfs hafi verið með nokkuð öðr-
um hætti, en þau flest fyrirbrigði, sem
hér að framan hefur verið lýst. „Var
hann kveldsvæfur”, segir höfundur Egils
sögu og méð þeim orðum gefur hann ó-
beint til kynna, að Kveld-Úlfur hafi sjálf
ur legið í rúmi sínu á meðan sál hans
rann um í úlfs ham. Virðist höfundur
Egilssögu hugsa sér þetta svipað og lýst
er hamförum Óðins, en sem kunnugt er,
er ekki ólíklegt, að sami maður hafi
haldið um pennann í bæði skiptin. Ham-
förum Óðins er lýst með svofelldum
orðum í Heimskringlu: Óðinn skipti höm
um, lá þá búkurinn sem sofinn eða
dauður, en hann var þá fugl eða dýr,
fiskr eða ormr, ok fór á einni svip-
stund á fjarlæg lönd at sínum erindum
eða annarra manna.
Ekki er gott að segja, hvernig menn
hafa hugsað sér varúlfsfyrirbrigðið á
dögum Kve'ld-Úlfs. Engin sönnun er fyr
ir því, að varúlfstrúin hafi haldizt ó-
breytt á Norðurlöndum frá hans dög-
um og fram til þess tíma, er byrjað
ar að skrá niður sagnir um þetta í
Noregi, Danmörku og Svíþjóð. En hitt
er vitað, að frá dögum Kveld-Úlfs og
til þess tíma er frásagnir Egils-sögu eru
skráðar líða u.þ.b. 350 ár. Má því gera
ráð fyrir, að varúlfsminnið um hann
hafði verið farið að blikna allmjög.
Þessi sögn, sem hafði varðveitzt á ís-
landi þar sem varúlfstrú var ekki ’lif-
andi hlaut því að taka lit af þeim fyrir-
bærum, sem menn þekktu bezt svipaðs
eðlis. Athyglisvert er að sjá svipmót
íslenzku sagnarinnar og þeirra írsku.
Niðurstaðan verður því sú, þegar hug
að er nákvæmlega að þessum kafla Eg-
ilssögu, að eðliseinkenni Kveld-Úlfs,
sem þar er lýst, séu öll greinar á sama
meiði í huga höfundarins. Hér er ekki j
rúm til að rekja þessi tengál nánar að
sinni, en margt bendir til þess, að var-
úlfseiginleiki Kveld-Úlfs hafi verið í
ætt við þá eiginleika hans að vera
hamrammur og forvitri.
29. sept. 1968
(I .---------------
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9