Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 15

870-899, fornri veraldarsögu úr latínu og jók í
þýðinguna tveim þáttum af sæförum. Annar
þeirra hét Óttar og átti heima nyrst á Háloga-
landi. Hann fræddi Elfráð konung um skipti
sín við Sami og Bjarma, og síðan minntist
hann á kaupstaðinn Skíringssal suður í landi.
Þegar siglt er suður þangað af norðurhjara
Hálogalands, segir Óttar, er fyrsta landið á
stjórnborða Iraland og síðan taka við eyjar
þær sem liggja milli íralands og Englands.
Heitið Iraland á slíkum slóðum hefur valdið
miklum heilabrotum og jafnvel angri; Óttars
þáttur háleyska er einn af þeim örfáu textum
sem stúdentar í fornensku eru yfirleitt látnir
lesa, og því er hann til í ýmsum útgáfum. Sum-
ir útgefendur vilja breyta „íralandi" í „ísa-
land“, en slíkt er ærið vafasamt, enda er óvíst
hvenær Englar fóru að kalla fósturjörð vora
ísaland eða íssland, en hitt gerðist ekki fyrr
en á fjórtándu eða fimmtándu öld að þeir snör-
uðu þessu göfuga nafni á sína tungu og kölluðu
landið Iceland.
Eina skynsamlega skýringin á heitinu „Ira-
land“ í þessu sambandi sem ég hef séð á prenti
er komin frá Birni Þorsteinssyni sagnfræð-
ingi. í tveim ritgerðum sem birtust árið 1965 í
í Tímariti Máls og menningar varði hann og
skýrði þá kenningu sína að íraland sé í raun-
inni ’ísland’ og kennt við þá Ira (papa) sem
voru hérlendis þegar norrænir landnámsmenn
komu hingað.
Kenning Björns minnir á fornar nafngiftir
íra utan fósturjarðar sinnar. Skoskur fræði-
maður sýndi fyrir allmörgum árum að ýmsir
staðir og svæði í Skotlandi, þar sem Irar tóku
sér bólfestu eða stofnuðu kristin setur hétu
Ériu eða öðrum nöfnum sem merktu Irland.
Slíkar nafngiftir koma ekki einungis fyrir í
Skotlandi og Péttlandi hinu forna heldur einn-
ig í Englandi og Wales. Vér vitum ekki ýkja
mikið um papa, en mér þykir freistandi að
gera ráð fyrir því að þeir sjálfir hafi kallað
fósturjörð vora eða einhvern hluta hennar Ér-
iu enda kæmi það heim og saman við enska
heitið íraland í Óttars þætti háleyska.
Spádómarnir tveir í Darraðarljóðum um
síðfyrnt angur íra og uppreisn þein-a lýða sem
forðum tórðu á útskögum sýna skáldlegar
hugmyndir um írsk og íslensk örlög. Spádóm-
arnir standa hlið við hlið í kvæðinu og hljóta
því að vera nátengdir hvor öðrum í huga hins
forna skálds. Eru þessir spádómar tækilegt
vitni um þá kenningu að skáldið gerði sér ljóst
að landnám íslands stafaði að einhverju leyti
af því mikla angri sem Norðmenn ullu írum á
níundu og tíundu öld? Fela Darraðarljóð í sér
þá hugmynd að hérlensk skáld og fræðimenn
allt fram á tólftu öld höfðu aðrar skoðanir á
uppruna þjóðarinnar en Ara fróða og öðrum
snillingum þótti sennilegt?
1 Ýmsir bjórar í þessari grein eru komnir úr
erindi sem hét „Darraðarljóð; írsk og íslensk
örlög“ og ég flutti í Háskólanum á Akureyri og
Kennaraháskólanum í skammdeginu 1999.
2 Þessi spá minnir nokkuð á Merlínusspá:
"þá mun enn eflast / hin auma þjóð: / áður er
harla hnekkt/ hennar kosti.
3 Nýlega gat Sveinbjörn Rafnsson þess til
að heitið Ut-Skotar kynni að lúta að Orkney-
ingum: „Merlínusspá og Völuspá í sögulegu
samhengi." Skírnir. Haust 1999, bls. 387; slík
hugmynd nær þó engri átt. þegar Gunnlaugur
Leifsson (d. 1219) orti Merlínusspá mun eng-
um hafa komið til hugar að bendla hinni nor-
rænu þjóð í Orkneyjum við Skota. Orkneying-
ar komust ekki undir skosk yfirráð fyrr en á
síðara hluta fimmtándu aldar. Suðureyjar
vora hins vegar byggðar bæði Skotum sem
töluðu gelísku og einnig fólki af norrænum
toga sem talaði norska mállýsku.
4 Hér er um að ræða forna tegund dauðar-
efsingar. Þeir voru að vísu ekki teknir af lífi
þegar í stað heldur var máttarvöldum gefinn
kostur á að bjarga þeim. Atvik minnir á frá-
sögn Bárðar sögu Snæfellsáss af Helgu Bárð-
ardóttur sem hrundið er út á freðjaka, og síð-
an rekur hana með hafís til Grænlands.
Umróður Meldúns getur um einsetumann
sem fannst á lítilli eyju langt úti á hafi. Hann
reyndist vera írskur að uppruna og hafði kom-
ist þangað með því móti að hann skaut torfu
undir sig og lét sig svífa á henni út til hafs. Guð
jók einu feti við torfuna á hverju ári, enda
hafði hún stækkað til mikilla muna, og gróð-
ursetti þar eitt tré árlega.
5 Útnorður (á írsku ’siartúaidh’) frá írlandi
er vitaskuld áttin til íslands.
6 Þetta minnir á Björn Breiðvíkingakappa,
einstæðan íslending á fjarlægu landi þar sem
írska er töluð, en Eyrbyggju láðist að minnast
á afdrif skipshafnar hans. Voru félagar kapp-
ans úr Breiðuvík drepnir af þeirri ótrúu írsku-
mælandi þjóð sem byggði landið í útsuðri?
7 Þetta minnir á Breiðvíkingakappa sem
spyr Guðleif farmann spjörunum úr af því að
langar til að heyra fréttir að heiman.
8 William Watson, The History of the Celtic
Place Names of Scotland (Edinburgh 1926),
bls. 225-33.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor við Edin-
borgarhóskóla
HIÐ ÓSIGRANDIANDLIT ÍSLANDS ’
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
Andliti Guðmundar Grímssonar Grunnvíkings lýsir
Halldór Laxness þannig:
[...] hjólmfagurt, með loðnum brúnum, hrikalegum
kinnbeinum, arnarnefi og samanbitnum munnsvip,
1 [...] ferlegt eins og sjálf h lin þverhníptu klettabelti,
sem gnæfa yfirysta hafi heimsins, hefðu feingið
lausn í þessari mannlegu ásjónu.
Frummynd Ólafs Kárasonar Ljós-
víkings, Magnús Hj. Magnússon
skáld, ólst fyrst upp sem töku-
barn en síðar sem þurfalingur á
nokkrum bæjum á Vestfjörðum,
meðal annars að Hesti undir
Hesti í Önundarfirði. Ólafur
Kárason ólst aftur á móti aðeins
upp á einum bæ; Fæti undir Fótarfæti. Bæjar-
nafnið styðst við vestfirsk staðanöfn. Má þar til
nefna bæjarnafnið Fótur (Folafótur) í Súða-
víkurhreppi. Síðar var Ólafur fluttur á kvik-
trjám áleiðis til Sviðinsvíkur undir Óþvegins-
enni. Nöfnin Sviðinsvík og Óþveginsenni hefur
Halldór Laxness þegið úr smásögunni „Vofan“
eftir Guðmund Friðjónsson. Hún birtist fyrst á
prenti í safninu Tólf sögur árið 1915. í sögunni
segir meðal annars:
Eg fékk kennarastöðu í sjóþorpi nokkru, þar
sem barnaskóli hafði verið haldinn áður. Þar
heitir Sviðinsvík undir Óþveginsenni. Ör-
nefni eru kynleg. En ég komst sjálfur að
raun um það, að ömefni svara til staðhátt-
anna og sveitalífsins þarna. (1915,119.)
Þrálátur orðrómur var um að smásagan
„Vofan“ ættí rætur í Ólafsvík. Sviðinsvík væri
dulnefni á Ólafsvík og Óþveginsenni á Ólafs-
víkurenni.
í sjónvarpsviðtali sem dr. Jakob Benedikts-
son átti við Halldór Laxness um Heimsljós árið
1976 kom fram að Ólafsvík varð Halldóri fyrir-
mynd að Sviðinsvík. í viðtalinu kom ekki fram
að þessi nöfn væru fengin úr sögu Guðmundar
Friðjónssonar heldur að þau væru örnefni í
landi Ólafsvíkur. Það er missögn. Þau eru
sköpunarverk Guðmundar Friðjónssonar.
Vegna undirbúnings að ritun Heimsljóss fór
Halldór Laxness til Olafsvíkur árið 1936 til að
kynna sér staðhætti og mannlíf þar.
í greininni: „Einn dag í senn. Vasabókar-
blöð“ sem birtist í ritgerðasafninu Dagleið á
fjöllum árið 1937 lýsir hann Ólafsvík, fyrir-
myndinni að Sviðinsvík, þannig:
Það eymdarástand sem ríkir t.d. í kaupstað
eins og Ólafsvík tekur út yfir allan þjófabálk.
Það er einna helzt hægt að líkja þessum
kaupstað við bæina á Spáni, eftir að upp-
reisnarmenn hafa lagt þá í rústir með öllum
hótfyndnustu eyðileggingartækjum nútím-
ans. (1937,323-324.)
í þessum staðanöfnum Guðmundar Frið-
jónssonar og Halldórs Laxness má greina
þann skilning þeirra að heiti sögusviðs geti
svarað til söguefnis og jafnvel túlkað það. í
Fegurð himinsins svarar Bervík og Kaldsvík
til Skálavíkur og Bolungarvíkur í ævi Magnús-
ar Hj. Magnússonar.
Flutning Ólafs Kárasonar til Sviðinsvíkur
annaðist hið glaðbeitta skáld Reimar Vagns-
son sem hélt ótrauður uppi kátum skrafræðum
við skáldbróður sinn á leiðinni:
Hann hafði sem sé heyrt að sjúklingurinn
væri náttúraður fyrir skáldlist, og þegar
kviktrén slíngruðu sem ákafast fór hann
með heimslystarvísur um heita köku, feita
konu, kaldar áfir eða reiðhesta og spurði
sjúklínginn hvort hann hefði heyrt þessa?
(1937,188.)
Ein af þeim hefur verið þessi vísa:
Þrennt er í heimi það ég veit
semþýðagleðurrekka.
Kakan heit og konan feit
og kaldar áfír að drekka.
Árið 1912 ritaði Guðmundur Finnbogason,
síðar landsbókavörður, grein í tímaritið Skírni
sem hann nefndi: „Trúin á moldviðrið". í lok
greinarinnar segir:
En um Vestfirði er það sagt, að komi maður
þar upp á háheiðar, ber ekki á neinum skor-
um eða gljúfrum; firðir og dalir hverfa, alt
sýnist slétt, og heildin blasir við. En undir
þessu tilsýndarslétta yfirborði leynast þó
djúpir dalir og fagrir firðir, sem spegla lífið á
ströndinni - fagrir firðir, þar sem finnast
slögin frá hjarta hafsins þess hins djúpa.
(1912,338.)
Vorið 1936 fór Halldór Laxness, ásamt Vil-
mundi Jónssyni landlækni, til Vestfjarða til að
safna efni og kynna sér staðblæ sögusviðs
Heimsljóss. Þeir munu einnig hafa ferðast um
hálendi Vestfjarða. Hálendi sögusviðsins lýsir
Halldór Laxness þannig í upphafi tuttugasta
og annars kafla Ljóss heimsins.
Þeir voru komnir lángt inn á hásléttuna,
bygðimar sokknar, slétt yfir alla dali, firð-
irnir runnu undir fjöllin, og fjöllin, þau voru
geingin hvert inn í annað, aðeins efstu búng-
ur þeirra bar hverja í aðra eins og lágar öld-
ur á undh-lendi, en við ysta sjónhríng sá til
hafs. (1937,193.)
Lýsingar þessara tveggja málsnillinga á há-
lendi Vestfjarða eru í námunda hvor við aðra.
í fyrrnefndri grein í Dagleið á fjöllum segir
Halldór Laxness frá þessari Vestfjarðaför og
frá unglingsstúlku sem flutti þá félaga frá
Skálavík til Bolungarvíkur. Halldór Laxness
segir meðal annars þannig frá stúlkunni:
Hún var ættuð úr Bolungarvík og uppalin í
Skálavík, og Skálavík var hennar staður sem
hún tók langt fram yfir alla aðra staði. Lífið í
Skálavík var fullt af gleði og tilbreytingu. í
Skálavík var lífið einhvers virði [...] og fólkið
í Skálavík var ólíku betra og vingjarnlegra
en í Bolungarvík, aldrei gat hún hugsað sér
að setjast að í Bolungarvík. í Bolungarvík
var lífið leiðinlegt [...] en í Skálavík vr lífið
frjálst [...] manni þótti svo gaman að hitta
kunningjana frá næsta bæ, það var eitthvað
annað í Bolungarvík þar sem manni leiddist
aðsjáfólkið. (1937,336.)
Enduróm þessara orða má greina í samtali
skáldanna Reimars Vagnssonar og Ólafs
Kárasonar á leið þeirra til Sviðinsvíkur. Reim-
ar skáld hefur orðið:
En nú skal ég segja þér aðra sögu karl minn.
Hinumegin við heiðina er annar fjörður, það
er ekki leiðinlegur fjörður eins og fjörðurinn
að austanverðu, heldur skemtilegur fjörður.
Þar er fögur sveit og merkilegt fólk. (1937,
196.)
Síðasti áfangastaður skáldbræðranna, áður
en ýtt var úr vör til Sviðinsvíkur, var hjá Guð-
mundi Grímssyni Grunnvíkingi sem bjó, ásamt
bókum sem geymdu aldir íslands, í snöruðum
kofa undir snarbröttu fjalli með hrungjörnum
klettabeltum og hamragirðingum en láglendið
aðeins hugsaður flötur. í fjörunni framan við
bæjarþröskuldinn voru brimþvegin skreip
stórgrýtisbjörg:
Guðmundur Grímsson Grannvíkingur sat i
húsi sínu umgirtur margföldum bókamúr
[...] (1937,232.)
[...] þetta var þulur aldanna, höfundurinn,
sem eingar ógnir náttúrkraftanna gátu
fengið til að leggja frá sér bók og fjöður, [...]
(1937,235.)
Guðmundur Grímsson Grannvíkingur er
táknmynd fí-æðaástar íslendinga í þúsund ár
en ekki einstakra manna.
Ólafur Kárason Ljósvíkingur heyrði Jósep
gamla niðursetning á Fæti undir Fótarfæti
nefna Guðmund Grímsson í óráði dauðastríðs
síns:
Þá spurði hann venjulega á þá leið, hvort
Guðmundur Grímsson Grunnvíkingur vildi
ekki lesa lítinn part úr Kínabúasögunni sinni
[...]. Heyrðu Guðmundur minn, ég get tekið
til í fjósið fyrir þig svo þú þurfir ekki að tefja
þig frá sjömeistarasögunni. (1937,91.)
Kínabúasagan var lögð út af Gísla Konráðs-
syni (1787-1877). (Sjá Tímarit hins íslenska
bókmenntafélags 1897,57.) í ævisögu Halldórs
Laxness, Sjömeistarasagan, sem kom út árið
1978, segir hann frá samtali sem hann átti við
föður sinn:
Eg sagði að hver stund sem mér ynnist næði
færi til að hreinrita þó ekki væri nema eina
eða tvær línur í senn af Barni náttúrannar.
Annað varð að mæta afgangi.
Hann sagði mér þá sögu um bónda fyrir
austan, mikinn bókabéus sem ekki er ótítt á
íslandi, einkum um kotúnga og fáráðlínga;
sá var höfundur Sjömeistarasögunnar. Ein-
hvemtíma á túnaslætti eftir lángan rosa-
kafla var hann altíeinu kominn á norðan með
sólfari og brakþerri á blauta töðuna, og allir
keptust við að breiða og snúa til að fá þurkað
sem mest áður en kæmi á aftur. En þegar
liðið var á dag og heyhirðingin stóð sem
hæst kastaði bóndi frá sér hrífunni og hljóp
inní bæ svo mælandi: Einhvers þarf Sjöm-
eistarasagan við. (1978,42-43.)
Handrit Kínabúasögu og Sjö meistara eru
varðveitt í handritadeild Landsbókasafns -
Háskólabókasafns.
í orðum Guðmundar Grímssonar kemur
fram efni sem allar líkur era á að Halldór Lax-
ness hafi þegið frá Jóni Helgasyni prófessor.
Málsrök era þessi: Árið 1950 gaf Hið íslenska
fræðafélag í Kaupmannahöfn út ritið Spán-
verjavígin 1615. I formála að ritinu segir dr.
Jónas Kristjánsson meðal annars:
í íslenzkum ritum era hvalveiðimenn þeir
sem til íslands komu oftast nefndir Spán-
verjar, en stöku sinnu Gaskónar (þ.e. kennd-
ir við Gascogne á Frakklandi). (1959, xix.)
Til era tvö basknesk-íslenzk orðasöfn í safni
Árna Magnússonar (AM 987, 4to), annað með
ókunnri 17. aldar hendi, hitt skrifað upp af
Grannavíkur-Jóni fyrir Árna Magnússon. [...].
Jón Helgason veitti fyrstur þessum orðasöfn-
um athygli [...] skrifaði þau upp og sendi pró-
fessor C.C. Uhlenbeck í Hollandi til athugun-
ar, en Uhlenbeck fékk þau í hendur lærisveini
sínum N.G.H. Deen, sem gaf þau út á prent og
gerði úr doktorsritgerð [...]. (1950, xxxviii.)
Þetta efni nýtir Halldór Laxness þannig í
orðaræður Guðmundar Grímssonar Grannvík-
ings:
En einhverntíma hafði hann af fikti skrifað
lærdómsbók í túngumáli Gaskóna, eins og
það var talað í Pýreneafjöllum fyrir rúmlega
tvö hundrað áram; hann settí bókina saman
eftir minnisblöðum gamals prests, sem hafði
hýst strandmenn frá Gaskónalandi í heilan
vetur á öldinni fyrir öldina sem leið. Sýslu-
maðurinn hafði keypt af honum þessa bók og
síðan sent hana til Kaupmannahafnar, og
þaðan hafði hún verið send til Frakklands,
og gefin þar út á prent, og einn heimsfrægur
lærimeistari í því þjóðlandi hafði ritað um
hana doktorsritgerð, [...] (1937,233.)
Halldór Laxness lætur gamlan prest hýsa
strandmenn frá Gaskónalandi vetrarlangt. Sú
hugmynd kann að vera ættuð úr hugskoti Jóns
Helgasonar.
Um Guðmund Grímsson segir ennfremur:
Það gat vel verið að hann hefði á únga aldri
verið menskastur allra manna, meira að
segja ekkert líklegra, einginn gat vitað um
það, hverra vina hann kunni að minnast þeg-
ar droparnir féllu af þakinu á næturþeli,
einn og einn, tveir og tveir. (1937,234-235.)
Hér styðst Halldór Laxness við kvæði Guð-
mundar Guðmundssonar skólaskálds: „Dropa-
tal“ sem birtist í ljóðabók hans Ljóð og kvæði
sem kom út árið 1917. Fyrsta erindið er þann-
ig:
Lokið er dagsins ys og erli,
yfirsígurhúmið dökkt.
Enginsála séstáferli,
sérhver götutýra er slökkt.
Ýrir úr þoku úrgum salla,
ýlirísímagóuþeyr
Drýpur af þökum - dropar falla,
dropar falla - einn og tveir,
einn-og-tveir!
einn og einn - tveir og tveir!
(1917,129.)
Andliti Guðmundai- Grímssonar Grannvík-
ings lýsir Halldór Laxness þannig:
[...] hjálmfagurt, með loðnum brúnum,
hrikalegum kinnbeinum, arnarnefi og sam-
anbitnum munnsvip, [...] ferlegt eins og sjálf
hin þverhníptu klettabelti, sem gnæfa yfir
ysta hafi heimsins, hefðu feingið lausn í
þessari mannlegu ásjónu. (1937,232.)
[...] þetta hrikalega andlit, það var hið ósigr-
andi andlit íslands. (1937,235.)
Lokaorðin í þessari andlitslýsingu virðast
þegin úr sögn um Maxim Gorki sem Halldór
Laxness getur um í grein um hann árið 1936.
Greinin birtist í ritgerðasafninu Dagleið á fjöll-
um árið eftir:
Þegar hann var á ferð í Vestur-Evrópu
skömmu eftir októberbyltinguna þá var sagt
um hann: Andlit þessa manns, það er andlit
Rússlands. (1937,264.)
Halldór Laxness lýkur þessari grein um
Maxim Gorki með orðunum:
Andlit hans var andlit sjálfs Rússlands.
(1937,267.)
Höfundurinn er fyrrverandi menntaskólakennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 1 5