Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 14

IRSK OGISLENSK ORLOG
Tímamótaviðburður: Árás víkinga á Lindisfarne árið 793.
EFTIR
HERMANN PÁLSSON
IFORNSÖGUM vorum bregður því
býsna oft fyrir að spakir menn eða kon-
ur spái fyrir um ókomna atburði í ævi
einstaklings; draumar og fyrirburðir
benda á það sem síðar gerist, hvort sem
um er að ræða fjóra bændur í lífí Guð-
rúnar Ósvífursdóttur, heimanför Ingi-
mundar gamla úr Noregi eða ógæfu
Grettis sterka niðja hans. Hitt er sjaldgæfara í
• fornritum að drepið sé á örlög heilla þjóða, en
þó er ýjað að slíku í Merlínusspá, sem snilling-
urinn Gunnlaugur Leifsson (d. 1219) á Þing-
eyrum orti á sínum tíma eftir latneskri fyrir-
mynd, og Darraðarljóðum. sem munu að öllum
líkindum vera ort á elleftu eða tólftu öld. Mer-
línusspá varðar einkum Breta og Engla, en þó
víkur hún einnig að írum og Skotum.
Darraðarljóð birta hins vegar tvo spádóma
um örlög heilla þjóða og hljóðar hinn fyrri
þeirra á þessa lund:
Peir munu lýðir
löndum ráða,
erútskaga
áðurofbyggðu.2
Hér er myrkt að orði kveðið. Einar Ól.
Sveinsson hugði að þeir lýðir sem nú voru
• nefndir muni vera Norðmenn (Islenzk fornrit
XII, bls. 457), en færir þó engin rök fyrir slíkri
hugmynd. Ég tel hins vegar að hér sé verið að
víkja að íslendingum, sem þróuðust í þjóð úr
ýmiss konar sem kom hingað til að nema land.
það eru engar ýkjar að landnámsmenn voru
lýður sem byggði útskaga áður en hingð var
komið; þeir réðu engum löndum eða ríki fyrr
en bændalýðveldið forna var stofnað með
setningu alþingis árið 930. Þjóðarsaga Islend-
inga var enn ærið stutt þegar Darraðarljóð
voru ort, enda minntust þeir löngum þeirra
forfeðra sinna sem komu hingað til lands í því
skyni að skapa niðjum sínum friðsamari fram-
tíð en þeir gætu vænst í öðrum löndum. Slíkir
forfeður voru sundurleitur hópur flóttamanna
og ævintýramanna sem fundu sér samastaði á
nýju landi og urðu brátt alls ráðandi þar; lýður
af útskögum hins byggða heims varð þjóð á
eyju sem áður mátti heita óbyggð.
í Vatnsdæíu er íslandi talið það til ágætis
undir lok níundu aldar að þar séu menn
„frjálsir af ágangi konunga og illræðismanna“,
en af hvorumtveggja stóð mönnum stuggur í
Noregi, Suðureyjum og írlandi um þær mund-
ir: orðið ’illræðismenn’ minnir á norræna vík-
inga sem herjuðu, ræntu og drápu á írlandi og
víðar. Af Landnámu og íslendingasögum má
glögglega sjá að ýmsir landnámsmenn hrökt-
ust úr Noregi undan einræði og harðstjórn
þeirra Haralds hárfagra og Hákonar Grjót-
garðssonar jarls. Viðbjóður á hernaði leynir
sér ekki í Darraðar-ljóðum, jafnvel þótt róm-
antískur ljómi leiki annars staðar um valkyrj-
ur: í þessu kynngi magnaða kvæði eru hlutar
úr dauðum mönnum notaðir í vefnað. Hvergi
gætir þar aðdáunar á vígum og manndrápum.
Samúðar með írum gætir glögglega í kvæð-
inu. Þegar útskagalýður fer að ráða löndum
bólar lítt á hernaði eða vígum. ísland var num-
ið af friðsömum lýð en var ekki hernumið af
konungum.
Vitaskuld legg ég sama skilning í orðið lýð-
ur og Snorri Sturluson gerði á sínum stað:
„Lýður heitir landsfólk," segir hann í Eddu
sinni. Fyrir Islands byggð áttu landnáms-
menn heima hingað og þangað, sennilega á út-
jöðrum írlands og einnig í Suðureyjum, sem í
heild máttu teljast til útskaga; í Merlínusspá
drepur Gunnlaugur Leifsson á Ut-Skota, og
getur þar ekki verið um að ræða aðra Skota en
þá sem byggðu Suðureyjar.3 Upphafleg heim-
kynni margra þeirra landnámsmanna sem
komu frá Noregi og eru enn kunnir mega
sannarlega til teljast til útskaga, svo sem eyj-
arnar Ömd, Öngull, Hinn, Bjarkey, Ylfi, Lófót,
Mjöla, Hrafnista, Mostur. Orðið lýður var
stundum notað um höfuðlausan her, enda felst
í orðinu sú hugmynd að þar sé á ferðinni fólk
sem nýtur ekki forystu konungs eða annars
þjóðhöfðingja.
Angur íra
Síðari spádómurinn í Darraðarljóðum veit
að írum og hljóðar á þessa lund:
Og munu írar
angur um bíða,
þaðeraldreimun
ýtum fymast.
Því hefur verið haldið fram að það angur íra
sem aldrei muni fyrnast mönnum sé fall
Brjáns írakonungs hinn 23. apríl 1014; því er
lýst í Njálu. En dauði hans var engan veginn
versta bölið sem dundi á írum fyrr á öldum.
Mér finnst miklu sennilegar að „angur Ira“
viti ekki að dauða einhvers tiltekins konungs;
á mikilli skálmöld var óhjákvæmilegt að kon-
ungar og aðrir leiðtogar á vígvelli hnigu í gras.
Hitt varð írum miklu þyngra angur að þeir
urðu að þola hryðjuverk norskra víkinga um
hálfa þriðju öld; þau hófust árið 795.1 fornum
letrum Ira eru glöggar lýsingar á því mikla
böli ógnum sem þeim stóð af víkingum.
Nú vill svo hnyttilega til að í írskri ritningu
frá tíundu öld er spádómur um angur íra sem
hnígur mjög í sömu átt og ég geri ráð fyrir. Þá
ritningu sem ég hef í huga kallast Umróður
Snéðgusar og Ríaglasonar, hún fjallar um tvo
munka úr klaustri Kolumkilla á Éynni helgu í
Suðureyjum sem fara í pílagrímsför fyrir
Krist um Atlantshaf. Atburðir eiga því að hafa
gerst á ábótaárum Kolumkilla einhvern tíma á
síðara hluta sjöttu aldar, nánar tiltekið á tíma-
bilinu 565 til 597. En enginn skyldi gera sér
rellu af kynlegu tímatali í slíku riti. Einu ári og
einum mánuði áður en munkarnir tveir kom-
ast heim aftur til Suðureyja úr langri sæför
lenda þeir á eyju þar sem heilagur og réttlátur
konungur réð ríkjum. Klerkunum tveim er
skenkt vín og síðan mælir konungur: „Segið
írum að þungar hefndir muni dynja yfir yður
íra. Útlendingar munu koma handan um haf,
byggja hálft landið og gera umsátir um yður.
Og það sem veldur slíkum hefndum sem skella
yfir íra er vanræksla þeirra við testamenti og
kenningar Guðs.“
Ógnaröld víkinga var hið mikla angur sem
Irar biðu á sínum tíma, en hún var engan veg-
inn um garð gengin þegar írska kvæðið um þá
Snéðgus og Ríaglason var sett saman; spá-
dómurinn var enn að rætast. það er einkum
nýstárlegt við þenna spádóm er að víkingar
með öllum sínum hryðjuverkum eru látnir
vera refsivöndur guðs. Þvílík hugdetta er
fjarri eðli þeirra spádóma sem koma fyrir í ís-
lenskum skáldskap.
Harðstjórabani
Frásögn í Umróðri Snéðgusar og Ríagla-
sonar hefst með því móti að einn ættbálkur á
írlandi sem kallaðist Fir Roiss eða Rossverjar
urðu að þola svo mikla harðstjórn undir Fíaka
Dufnalssyni konungi sem lagði þá undir sig að
engum þeirra var leyft að bera vopn eða lit-
klæði. Aldrei fyrr höfðu þeir lotið neinum kon-
ungi, enda undu þeir illa við slíka áþján. þegar
Fíaki hafði ríkt yfir Rossverjum eitt ár stefndi
hann þeim til sín á þing.
„Þér verðið að þjóna mér betur héðan frá en
hingað til,“ sagði hann.
„Vér getum ekki gert betur,“ sögðu þeir.
Þá sagði konungur: „Hver og einn ykkar
skal leggja hráka sinn í lófa mér.“
Þeir gerðu svo, og hálfur hrákinn var blóð.
„Þér þjónið mér ekki nógu vel, því að hrák-
inn er ekki allur úr blóði,“ sagði Fíaki. „Nú
skuluð þér moka fjöllum niður í dali, svo að
land verði slétt. Síðan skuluð þér gróðursetja
tré á sléttunni, svo að þar vaxi skógur."
Rétt í þessu bili skaust hjörtur fram hjá, og
öll konungshirðin fór að elta dýrið. Þá hrifsuðu
Rossverjar vopn sín frá konungi og drápu
hann. Dungaði konungsbróður, sem þá tók við
ríki, þótti þetta hið versta illvirki; hann lét
taka allan hópinn höndum og læsa þá í húsi
einu svo að hann gæti brennt þá inni.
Áður en sögunni er lengra haldið áfram er
rétt staldra ofurlítið við og minnast þess að
hér er á ferðinni göfugt minni: samsæri ánauð-
ugra manna sem rísa gegn ofbeldi og drepa
harðstjórann sem þröngvir þeim. Náskylt
dæmi á sér stað í Landnámu: Hjörleifur herj-
aði víða um írland og tók þaðan tíu þræla sem
hann flutti með sér til íslands. Og þótt hann
ætti sér einn uxa, þá lét hann þrælana draga
arðurinn; Hjörleifur virðist hafa haft meiri
samúð með uxanum en írsku þrælunum sín-
um. Leiðtogi Ira hét Dufþakur og gerði hann
það ráð að þeir skyldu drepa uxann, segja að
skógarbjörn hefði orðið honum að bana og
ráða síðan niðurlögum þeirra Hjörleifs og
manna hans þegar þeir færu að leita bjarnar-
ins. Bragð þeirra tókst og þeir leita sér hælis
úti í Vestmannaeyjum, en síðar kemur Ingólf-
ur Arnarson á vettvang og drepur alla írana í
fóstbróðurhefnd, enda datt honum ekkert
skárra í hug.
Ný þjóð úti ó eyju
Annað dæmi um ánauðugt fólk sem rís upp
á móti harðstjóra er Gróttasöngur. Þær Fenja
og Menja mólu gull og frið að Fróða, en með
því að maðurinn var ágjarn herti hann meir og
meir að þeim; að lokum þoldu þær ekki kúgun-
ina og mólu ófrið og aldurtila að kúgara sínum.
Örlög þeirra Rossverja sem drápu kúgara
sinna Fíaka írakonung urðu með öðru móti en
Ingólfur Arnarson hefði sætt sig við. Dungaði
konungs-bróður og eftirvera varð hugsað til
Kolumkilla, sálufélaga síns, sem síðar var
dýrkaður á Kjalarnesi og Akranesi, og sendir
menn til að spyrja hann ráða hvernig hann
skuli refsa Rossverjum fyrir konungsdráp.
Kolumkilli felur þeim Snéðgusi og Ríaglasyni,
tveim munkum sínum, að segja Dungaði hvað
hann skuli taka til bragðs. Lausnin er ekki ein-
faldlega sú að slátra sekum mönnum og félög-
um þeirra, heldur skipar Kolumkilli svo fyrir
að setja skuli Rossverja í sextíu báta, tvo
menn í hverja kænu: síðan skyldi hrinda þeim
á haf út, svo að guð sjálfur gæti dæmt örlög
þeirra.4 Irskar lausnir og hefndir geta orðið
ílóknari en þær sem hér tíðkuðust forðum.
Síðan er ráði Kolumkilla fylgt fram. Og að
erindi sínu loknu bjuggust þeir Snéðgus og
Ríaglason til að hvei’fa aftur heim til Kolum-
killa á Eynni helgu í Suðureyjum, en þegar
þeir voru komnir í húðkeip sinn flaug þeim í
hug að fara af frjálsum vilja í pflagrímsför um
úthafið, rétt eins sextíu tvímenningar höfðu
þegar verið neyddir til í refsingar skyni.
Munkarnir tveir sneru bátnum sólarsinnis, og
nú rekur þá um hríð í útnorður,6 og er þá kom-
ið langt út á haf. Eins og blasir við augum þá
liggur ísland í útnorðri frá írlandi. Komust
þeir nokkurn tíma alla leiðina þangað?
Munkana bar að ýmsum eyjum, og á einni
þeirra voru gríðarstórir laxar; á annarri rák-
ust þeir á mikinn garp, sem kvaðst vera írskur
í húð og hár. „Hingað komum vér heil skips-
höfn, og nú er enginn á lífi nema ég einn. Allir
hinir voru drepnir af þessum annarlega lýð
sem byggir eyna."c. Atvikið minnir vitaskuld á
frásögn Eyrbyggju af Birni Breiðvíkinga-
kappa á ókunnu landi einhvers staðar í vestri.
Á annarri eyju hittu þeir Snéðgus mann sem
gaf þeim fisk, vín og hveiti.
Síðar náðu þeir landi þar sem margir írar
áttu heima. Konur á eynni sungu klerkunum
tveim söngva sem þeim þóttu einstaklega ljúf-
ir.
„Syngið þér meira,“ sagði annar klerkurinn.
„Þetta er írskur söngur.“
Síðan var þeim boðið að hitta konunginn
sem réð yfir eynni. „Hverrar þjóðar eruð þið,
klerkar?" spurði konungur.
„Við erum írar,“ sögðu þeir, „og heima-
menn Kolumkilla/1
„Hvað er með írum?“ sagði konungur. „Og
hve margir synir Dufnalls eru enn á lífi?“7
Klerkur svarar: „Þrír synir Dufnalls eru
enn uppi. Rossverjar drápu Fíaka son hans, og
fyrir það víg var sextíu tvímenningum hrundið
á haf út.“
„Þar rataðist þér satt orð af munni, klerkur
góður,“ sagði konungur. „Það var einmitt ég
sem drap konunginn, og því var oss hrundið út
á haf. Og það reyndist oss vel, því að vér mun-
um hírast hér til hins efsta dóms. Vér erum
gott fólk og meinalaust [...]. Og góð er þessi
eyja vor.“
Sæför þeirra Snéðgusar er enn ekki lokið,
en hér þykir mér rétt að staldra við um hríð á
þessari eyju sem Rossverjar byggja. írska
fornsagan getur þess ekki hvað eyjan hét, en
þó virðist ekki vera út í hött að láta sér til hug-
ar koma að þessi eyja kunni að hafa verið Is-
land. í fyrsta lagi verður ekki hjá því komist
að draga þá ályktun af frásögnum Ira af pílag-
rímsferðum um Norður-Atlantshaf að írskir
sæfarar hafi komist til Islands. Lýsingar í um-
róðrum Ira á eyjum með eldfjöllum benda
ákveðið til íslands, og sama máli gegnir um
brennheita jörð og heita læki: Slíkt fær vita-
skuld stuðning af ritinu Af mælingu jarð-
kringlu eftir írska munkinn Dicuilius sem fékk
vitneskju um Thule frá þrem írskum klerkum
sem sigldu þangað árið 795; Thule er tvímæla-
laust sama landið og ísland. í öðru lagi sýnir
frásögnin af Ásólfi alskik í Sturlubók Land-
námu að írskar pflagrímsfarir um úthafið í
þágu Krists (perigrinatio pro Christo eins og
slíkt var kallað forðum á latínu) hafi ekki hætt
þegar Island var numið. Og í þriðja lagi komu
hingað nógu margir írar og írskumælandi
Suðureyingar á landnámsöld til að hægt sé að
tala um írska nýlendu, einkum þó á Kjalarnesi,
Kjós og Akranesi. Það liggur ekki í eðli írskra
ritninga á borð við umróðra að lýsa eyjum í
Atlantshafi af sama raunsæi og höfundum ís-
lendinga sagna var töm.
5. íraland
Sú tilgáta að frásögnin af Rossverjum sem
voru hraktir af Irlandi og stofnuðu síðan sitt
eigið samfélag úti á eyju feli í sér óljósar minn-
ingar um írska landnema hérlendis fær stuðn-
ing úr enskri átt. Seint á níundu öld snaraði
Elfráður Englakonungur, sem ríkti á árunum
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000