Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 12

Félagssheimiliö Végarður í Fljótsdal.
LÍósm.: Greinarhöf.
Bæjarhjalli viö Végarö í Fijótsdal.
Ljósm.: Greinarhöf
eiginmaður hennar mætti fá leg í vígðri mold. í
Sögu Árna biskups, frænda hennar, eru þessi
ummæli höfð eftir henni: „Enn fremur mun eg,
til sálarheilla Oddi, ofra einhverjum grip, herra
biskupi og stað til sæmdar.“ Áiítur Rögnvaldur
að þessi gripur sé Valþjófsstaðahurðin. (Glett-
ingur2 (1), 1992.)
Miðstöð fornsagnaritunar
ó Austurlandi
Eins og fyrr var á minnst komst Barði Guð-
mundsson að því gegnum mikiar pælingar, að
Porvarður Þórarinsson væri höfundur eða
a.m.k. „ritstjóri“ Njáls sögu. Reit hann um
þetta nokkrar greinar í blöð og tímarit, er síðar
voru dregnar saman í bókina „Höfundur
Njálu“, 1958. Síðan hefur Sigurður Sigur-
mundsson í Hvítái'holti undirbyggt þessa
kenningu frekar með blaðagreinum og bók
sinni: „Sköpun Njálssögu" 1989. Þá hefur Sví-
inn Lars Lönnroth reifað svipaðar hugmyndir í
bók sinni „Njálssaga, critical introduction."
(Los Angeles 1976).
Þessir fræðimenn benda á ýmsa þræði sem
legið hafí frá sögupersónum Njálu til þeirra
Valþjófsstaðabræðra. Þeir voru af ætt Svínfell-
inga, sem röktu ætt sína til Brennu-Flosa á
Svínafelli, og voru auk þess tengdir Oddaverj-
um, sem frá upphafi höfðu fengist við fræðirit-
un og bókmenntir. Brandur Jónsson, ábóti í
Þykkvabæ og síðar Hólabiskup, var föðurbróð-
ir þeirra, en hann kemur víða við sagnaritun og
fræðimennsku, og hefur Hermann Pálsson
getið sér þess til, að hann muni hafa samið
Hrafnkels sögu. Einnig er athyglisvert, að Þor-
varður er einn af örfáum 13. aldar mönnum,
sem nefndur er með nafni í einu handriti Njáls
sögu.
I sambandi við tilgátu Hermanns um höfund
Hrafnkels sögu, má benda á, að Valþjófsstaða-
kirkja taldi sig hafa eignarrétt á öllum Hrafn-
kelsdal og lögðu Valþjófsstaðaklerkar sig fram
um það á seinni öldum að tryggja kirkjunni
þennan rétt. Má líta svo á, að Hrafnkela sé
fyrsta tilraun í þá átt, því að hún tengir höfuð-
bólið Aðalból við Fljótsdal og Velli, þar sem
Hrafnkell og sonarsonur hans Helgi áttu goð-
orð.
í niðurlagi Droplaugarsona sögu segir, að
hún sé „sögð“ af Þorvaldi Ingjaldssyni, er var
þriðji ættliður frá einni af aðalpersónum sög-
unnar, Grími Droplaugarsyni. Hefur hann ef-
laust átt heima í sömu sveit. „Valþjófsstaðir,
hið foma höfðingjasetur, voru helsta mennta-
bólið á þeim slóðum, og eru öðrum fremur lík-
legir sem ritunarstaður sögunnar," segir Jón
Jóhannesson í formála Droplaugarsona sögu í
útgáfu Fomritafélagsins.
Bendir því margt til þess, að Valþjófsstaður
hafi verið ein helsta miðstöð sagnaritunar á Is-
landi, á sama hátt og Oddi á Suðurlandi og
Þingeyrar norðanlands, þó að það sé minna
þekkt.
Hjörleif ur latínuskáld
Ýmsir merkisprestar hafa setið á Valþjófs-
stað. Hjörleifur Þórðarson (f. 1695) gegndi
prestsembætti þar frá 1742 til æviloka 1786.
Hann var Skaftfellingur að ætt. Hjörleifur var
skáld gott, bæði á latínu og íslensku, og liggja
eftir hann mörg kvæði og sálmar á báðum mál-
unum. Merkust er þýðing hans á Passíusálm-
um Hallgríms Péturssonar á latínu, sem prent-
uð var í Kaupmannahöfn 1785. Háttalykill á
latínu var prentaður 1918. Hann orti einnig
rímur. Af honum er komin mikil embættis-
mannaætt á Austurlandi og víðar, m.a. Hjör-
leifur Guttormsson þingmaður og Kristján
Eldjám, forseti íslands.
Búnaðarfrömuðurinn
Vigfús Ormsson (1751-1841) var Sunnlend-
ingur. Hann fékk Valþjófsstað 1789 og hélt til
1835, kvæntist Bergljótu Þorsteinsdóttur,
dótturdóttur séra Hjörleifs. Bróðir hennar var
Jón vefari, en af honum er komin Vefaraætt,
Ljónið í Valþjófsstaðahurðinni. Sja umfjollun i grem.
Valþjófsstaðakirkjan sem séra Sigurður
Gunnarsson iét reisa.
sem er mjög fjölmenn á Austurlandi og víðar.
Vigfús var mikill búhöldur og tók upp ýmsar
nýjungar í búskap. Þegar hann kom í Fljótsdal
voru þar ekki fjárhús, nema lambhúskofar. Var
það fyrsta verk hans að láta byggja hús fyrir
allt féð. Hann áætlaði hverri skepnu ákveðið
fóður, sem þá taldist til nýjunga. Einnig jók
hann og bætti nýtingu húsdýraáburðar, og tók
m.a. upp þann sið að hýsa (traða) stórgripi og
jafnvel sauðfé á sumrum til að auka áburðinn.
Hann byrjaði íyrstur að veita vatni á engjar
austanlands, með því að grafa skurð úr Jökuls-
ánni yfir á Valþjófsstaðanesið, og um svipað
leyti byggði hann fyrstu kornmylluna á Héraði.
„Fór sá orðrómur af honum, sem ei var und-
arlegt, að hann væri mestur búmaður á öliu
Austurlandi," ritar Ágúst Sigurðsson (Múla-
þing 9,1980). Fyrir þessar framkvæmdir fékk
hann verðlaunapening frá danska Landbúnað-
arfélaginu, sem geymdur er hjá afkomendum
hans í Geitagerði.
Vigfús var einnig virkur í félagsmálum sveit-
arinnar, og stofnaði svonefnt Matsöfnunarfé-
lag árið 1800. Það var eins konar tryggingarfé-
lag, líklega hið fyrsta af því tagi hér á landi, en
eftir miðja 19. öld spruttu slík félög upp víðar í
sveitum. Tilgangur þess var að safna mat, svo
sem komi, smjöri o.fl., 1 eins konar forðabúr, er
síðan mætti nota til að lána úr í harðærum eða
sérstökum áföllum. Til eru samþykktir félags-
ins í 19 liðum. (Múlaþing 12, 1982.) Börn fá-
tæklinga tók hann oft og hafði sem matvinn-
unga.
Séra Vigfús varð snemma sjóndapur og
blindur síðustu árin. Eftir að hann hætti
prestsskap bjó hann þó 'rausnarbúi á Arnheið-
arstöðum í nokkur ár. Einn af sonum hans var
Guttormur stúdent, bóndi á Amheiðarstöðum,
sem einnig var frumkvöðull í búskap, en sonar-
sonur hans var Guttormur Vigfússon fyrsti
skólastjóri Búnaðarskólans á Eiðum.
Leikur að stráum
Séra Lárus Halldórsson frá Hofi í Vopna-
firði var prestur á Valþjófsstað 1877-1883.
Hann tók upp ýmsa nýja hætti í starfinu, sem
Fljótsdælir virðast ekki hafa kunnað að meta,
og gerðist síðar fríkirkjuprestur í Reyðarfirði
og Reykjavík. Dóttir hans var skáldkonan Guð-
rún Lámsdóttir, sem fórst á besta aldri.
Séra Sigurður Gunnarsson gegndi prestsst-
arfinu 1883-1894. Fyrsta verk hans var að
standa fyrir byggingu nýrrar timburkirkju
1888, er stóð til 1966, og þótti glæsilegt hús.
Hann var mikill áhugamaður um uppfræðslu
bama og unglinga. Bróðir hans, Gunnar Helgi
Gunnarsson, var faðir Gunnars skálds, og bjó
um tíma á Valþjófsstað með séra Sigurði, og
þar fæddist Gunnar.
í fyrsta bindi skáldsögunnar „Fjallkirkjunn-
ar“ rifjar Gunnar upp bemskuár sín á Val-
þjófsstað, en hann var 7 ára þegar foreldrar
hans fluttu þaðan. Lýsingar hans á heimilis-
fólkinu hafa mörgum þótt eftirminnilegar og er
sú skoðun almenn, að þessir kaflar séu með því
besta sem Gunnar hefur ritað. Þeir em oft
fluttir í leikritsformi og oft til þeirra vitnað.
„Ó blessuð vertu sumarsól"
Þórarinn Þórarinsson var prestur á Val-
þjófsstað 1894-1938, vinsæll og virtur. Val-
þjófsstaðaheimilið var á hans tíma orðlagt fyrir
gestrisni og rausn í hvívetna, þó ekki síst fyrir
sérstaka menningu, sem kom m.a. fram í tón-
listariðkun og söng.
Til er saga af því, þegar Ingi T. Lámsson,
hið ástsæla tónskáld Austfirðinga, kom ferð-
lúinn af Fljótsdalsheiði, og hafði á leiðinni sam-
ið lag sem hann vildi spila og syngja. Af því
veður var gott, var orgel prestsins borið út á
tún, og þar safnaðist allt heimilisfólkið í kring-
um tónskáldið, sem frumflutti þar lagið við
kvæði Páls Ólafssonar: „Ó blessuð vertu sum-
arsól“, sem næstum hver íslendingur hefur
kunnað síðan. Og Valþjófsstaðafjallið bergmál-
aði sönginn.
Sonur séra Þórarins, Þórarinn skólastjóri á
Eiðum, hefur sagt þessa sögu, en hann var
lengi söngkennari og kórstjóri í Eiðaskóla.
Sagan er til í ýmsum gerðum, eins og Sigurður
Magnússon hefur nýlega rakið í þætti um Inga
T. Lámsson (Múlaþing 25,1998, bis.7-28), en
saga Inga sjálfs er þó ótrúlegust. Hann segist
hafa verið 7 ára er hann samdi lagið heima á
Seyðisfirði.
Eftii-maður séra Þórarins, Marinó Kristins-
son, ættaður af Suðurnesjum, lét ekki sitt eftir
liggja í þessu efni. Hann var um tíma einn efni-
legasti einsöngvari landsins, og stóð fyrir líf-
legu kórstarfi í Fljótsdal, stjórnaði m.a. 20-30
manna kirkjukór, er söng við ýmis tækifæri.
Bjarni Guðjónsson, ættaður úr Meðallandi í
Vestur-Skaftafellssýslu, var prestur og bóndi á
Valþjófsstað, 1963-1998, ástsæll af sóknar-
börnum sínum, og góður heim að sækja, enda
jafnan glaður og reifur, eins og segir í Háva-
málum að menn skuli vera til dauðadags. Nú-
verandi prestur er Lára G. Oddsdóttir, Vest-
firðingur að upprana.
Núverandi kirkja og gripir hennar
Núverandi kirkja er byggð úr steinsteypu og
var vígð árið 1966. Tum hennar hefur nýlega
verið breikkaður og turnspíran hækkuð til
muna.
I Valþjófsstaðakirkju era ýmsir gamlir grip-
ir. Merkasti gripurinn er líklega oblátudósirúr
silfri, sem Sigurður Þorsteinsson, gullsmiður í
Kaupmannahöfn, smíðaði og gaf kirkjunni,
ásamt Pétri sýslumanni, bróður sínum, til
minningar um foreldra þeirra, Þorstein Sig-
urðsson, sýslumann á Víðivöllum, og konu
hans. Á dósimar em grafnar tvær vísur og
fleira letur. Þar er einnig gamall skírnarfontur,
sem sagt er að Hjörleifur Þórðarson hafi látið
smíða og gefið, svo og gamall kaleikur og pat-
ína. Nokkrar minningatöflur vom í kirkjunni,
þar á meðal stór tafla um Jón Skjöld vefara,
þann mikla ættföður.
Þá er í kirkjunni útskorinn stóll, sem að vísu
er ekki gamall og fékkst í skiptum fyrir annan
miklu eldri, sem kallaður var Prestsmaddöm-
ustóll, en Þjóðminjasafnið falaðist eftir á fyrstu
áratugum aldarinnar. (Þeir sem vom á móti
skiptunum nefndu hann „Fangastól".) Ýmsir
gripir, sem getið er í gömlum úttektum
kirkjunnar, virðast hafa farið forgörðum, m.a.
Maríulíkneski sem var í kirkjunni 1821. (Hugs-
anlegt er að það sé sama líkneski og Þjóðm-
injasafnið fékk úr Wardssafni, og talið var frá
Skriðuklaustri/ sjá Klaustur-Maríu þar).
Merkasti gripur kirkjunnar er þó eftirmynd af
Valþjófsstaðahurðinni, sem fyrr var getið.
Samkomuhúsið (Végarður)
Kvenfélag var stofnað í Fljótsdal árið 1909
og ungmennafélag 1910, en þá vom slík félög
óvíða til í öðram sveitum. Félögin stóðu að
margvíslegri menningarstarfsemi, gáfu m.a. út
handskrifuð sveitarblöð: „Leiftur" og „Helga
Droplaugarson". Kvenfélagið kom sér upp
stóru tjaldi, sem var leigt fyrir ýmsar samkom-
ur. Á ámnum 1914-15 byggði Ungmennafélag-
ið samkomuhús á gmndunum utan við Val-
þjófsstað. Það var kallað „Ungmennafélags-
húsið“ og varð nú miðstöð alls félagsstarfs í
sveitinni. Húsið var á tveimur hæðum, með
anddyri og leiksviði. „Ekkert ungmennafélag í
landinu mun eiga jafn veglegt fundarhús...“
segir Jón Kjartansson í Skinfaxa 1918. (J.K.:
Ferðasaga. Skinfaxi, maí 1918. Endurpr. í
Snæfelli 1981.)
Félögin skiptust á um að halda samkomur,
með vel undirbúinni dagskrá. Þá vom oft sýnd
leikrit sem heimamenn höfðu æft. Um 1960 var
samkomuhúsið endurbyggt á sama stað, og
skírt Végarður. Það er ennþá félagsmiðstöð
sveitarinnar, enda vel í sveit sett, en samsvarar
varla kröfum nútímans um þægilega aðstöðu.
Utan og ofan við Végarð era fomar tættur,
líklega af gamalli skilarétt. Þar var einnig hjá-
leigubýlið Gunnhildargerði, rétt við húshornið.
Þessi ritgerð er hluti af handriti sem nefn-
ist „ Vísað til vegarí Fljótsdal“.
Höfundurinn er nóttúrufræðingur og býr ó
Egilsstöðum.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000