Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 12

ÞETTA LITILFJORLEGA
//
I tilefni af flutningi á H-moll messu J.S. Bachs í Hall-
grímskirkju á morgun heldur HALLDQR HAUKSSON
hér áfram umfjöllun sinni um verkið í seinni grein.
IÞESSARI síðari grein verður hugað að
því hvernig og af hverju H-moll messa
Bachs varð til. í upphafí var að því ýjað
að hinir ýmsu kaflar messunnar hafí
orðið til á löngu tímabili. Fyrstu tveir
kaflarnir, Kyrie og Gloria, litu dagsins
ljós árið 1733. Hverfum aftur til byrjun-
ar þess árs.
Johann Sebastian Bach er á 48. aldursári og
hefur í tæpan áratug verið kantor við
Tómasarskólann í Leipzig og þar með borið
.ábyrgð á tónlistarflutningi við tvær aðalkirkj-
ur borgarinnar, Tómasarkirkjuna og Nikulás-
arkirkjuna. Hann hefur einnig í nokkur ár
stjórnað tónleikum tónlistarfélagsins, Colleg-
ium musicum, sem vinur hans Telemann stofn-
aði í byrjun aldarinnar. Vinnuálagið er gífur-
legt en starfsþrek tónskáldsins og sköpunar-
gáfa virðist óendanleg. Allt er þó ekki eins og
best verður á kosið. Bach er óánægður með
vinnuaðstöðu sína og fínnst borgarráðið beita
sig órétti. Maðurinn er skapstór og veit hvað
hann vill. Hann hefur áður átt í útistöðum við
yfírboðara sína og þurfti meira að segja að
dúsa í fangageymslum hertogans af Weimar
um mánaðartíma árið 1717. Nú veltir hann
fyrir sér hvað hann eigi að gera til að fá leið-
réttingu á kjörum sínum og aðstæðum.
1. febrúar á sér svo stað afdrifaríkur at-
burður. Friðrik Agúst I, kjörfursti Saxlands
og um leið konungur Póllands, undir nafninu
Agúst II, lýkur skrautlegri ævi. Hann var
kallaður Agúst sterki vegna líkamsburða
sinna og átti heiðurinn af að koma höfuðborg
kjörfurstadæmisins, Dresden, í tölu stórborga
barokktímans. Munnmælasögur herma að
hann eigi „barn fyrir hvem dag ársins“.
Hvernig sem það nú er, tekur sonur hans,
Friðrik Agúst II, við krúnunni og verður síðar
einnig konungur Póllands sem Agúst III.
Stórmenni á borð við Agúst sterka hverfa ekki
úr tölu lifenda á átjándu öld, án þess að þeirra
sé minnst með veglegum hætti. Þannig lýsa
stjómvöld nú yfír fímm mánaða þjóðarsorg í
Saxlandi. A þessu tímabili má engin opinber
tónlist hljóma, hvorki í leikhúsum, á tónleikum
né í kirkjum, ef einradda söngur er frátalinn.
Skyndilega hafa tónskáld landsins ótakmark-
aðan frítíma. Langafasta, sem er skammt und-
an, er að vísu háð svipuðum takmörkunum í
tónlistarflutningi, en er engu að síður venju-
lega annasamur tími, þar eð tónskáld vinna að
undirbúningi helgihalds dymbilviku og páska.
Nú fellur sú tónlist einnig niður.
Eina undantekningin frá þessu stranga banni
eru athafnir þar sem borgarráð og staðbundin
yfirvöld hylla arftakann og heita honum trúnaði
sínum. í Leipzig á þetta sér stað hinn 21. apríl.
Hyllingareiðurinn er svarinn í ráðhúsinu, en
síðan fer fram hátíðarguðsþjónusta í Nikulásar-
kirkjunni. Johann Sebastian Bach sér sér leik á
borði. Hann ákveður að koma ár sinni vel fyrir
borð hjá hinum nýja fursta og leggur allan
metnað sinn og kraft í sköpun tónlistarinnar
sem flytja á við athöfnina. Hann stjómar
drengjunum sínum í Tómasarskólakómum og
borgartónlistarmönnunum og saman flytja þeir
í fyrsta sinn þá stórkostlegu tónlist sem hálfum
öðrum áratug seinna verður fyrri hluti H-moll
messunnar.
Það skal strax viðurkennt að getgátum var
skotið inn í þessa frásögn. Þær má þó rök-
styðja með ýmsu móti og áframhald atburða-
rásarinnar verður skiljanlegra, ef við gefum
okkur að þær standist. Það hafa engar heim-
ildir varðveist um tónlistarflutninginn í Niku-
lásarkirkjunni 21. apríl 1733. Hinsvegar er
ólíklegt annað en að ný tónlist hafí hljómað í
kirkjunni við jafn mikilvæga athöfn og um var
að ræða og borgaryfirvöld hefðu varla gengið
fram hjá hinum virta Tómasarkantor, þegar
velja átti tónskáld.
Við komum næst við í Dresden, „Flórens
Þýskalands". 27. júlí 1733 var embættismanni
við hirð kjörfurstans afhentur bunki af nótum,
innihaldandi hljómsveitar- og söngnótur að
verki eftir Johann Sebastian Bach. Titillinn
var „Missa“, og innihaldið kaflarnir tveir,
Kyrie og Gloria, sem áður voru nefndir. Nót-
unum íylgdi svohljóðandi tileinkun:
Hágöfugi Kjörfursti,
Náðugi Herra,
Með dýpstu lotningu færi ég Yður þetta lít-
ilfjörlega verk, sem er til marks um þá kunn-
áttu sem ég hefi aflað mér á sviði tónlistar. Ég
bið Yður auðmjúklega að líta það náðaraugum
og dæma það ekki út frá ófullkominni sam-
setningu þess heldur með Yðar heimsfrægu
miskunn og að taka mig um leið undir voldug-
an verndarvæng Yðar. Ég hefí um nokkurra
ára skeið haft um hönd stjórn tónlistar í báð-
um aðalkirkjum Leipzigborgar, en hefi orðið
að þola eina og aðra óverðskuldaða móðgun og
að auki lækkun á þóknunum sem fylgja starf-
inu og þær gætu að öllu leyti fallið niður nema
Yðar Konunglega Hátign sýni mér þá náð að
veita mér titil við hirðhljómsveit Yðar og upp-
áleggir viðeigandi yfírvöldum að gefa út til-
skipun þar um. Svo náðarsamlegt svar við
undirdánugri bón minni mun binda mig ævar-
andi þakkarskuld og ég býðst í dýpstu undir-
gefni til að sýna fram á óþreytandi iðni mína
við samningu kirkjutónlistar sem og tónlistar
fyrir hljómsveit, hvenær sem Yðar Konung-
lega Hátign þess óskar, og að helga Yður alla
krafta mína.
Dresden 27. júlí 1733
Yðar undirgefni og auðsveipi þjónn
Johann Sebastian Bach
„Þetta lítilfjörlega verk.“ Hvílík andstæða
við upphrópun útgefandans Nagelis tæpri öld
síðar: „Mesta tónverk allra tíma og þjóða!“
Slíkt lítillæti og yfírmáta hógværð var sjálf-
sögð í bréfum af þessu tagi, en Bach tókst að
koma vanþóknun sinni á yfirvöldum í Leipzig
til skila á milli smjaðuryrðanna. Skyldi Bach
með þessu hafa verið að sækja um starf í
Dresden, eða vonaðist hann einfaldlega til að
geta styrkt stöðu sína í Leipzig með
skjalfestum stuðningi furstans?
Hvort heldur var varð hann að bíða í
rúm þrjú ár eftir svari. Frá og með
19. nóvember 1736 gat hann bætt
nafnbótinni „konunglegt pólskt og
kjörfurstalegt saxneskt hirðtón-
skáld“, við titil sinn.
En við vorum stödd í Dresden um
hásumar 1733. Líklega var það Baeh
sjálfur sem afhenti hirðmanninum
nóturnar að verkinu sem síðar varð
fyrri hluti H-moll messunnar. Tilein-
kunin er reyndar rituð af hirðskrifara,
en Bach skrifaði undir. Hann hefur að
öllum líkindum verið í Dresden til að
styðja við bakið á elsta syni sínum, Wil-
helm Friedemann, sem hafði sótt um
stöðu organista við Sófíukirkjuna. Eng-
ar heimildir eru íyrir því að messan hafí
nokkum tíma verið flutt í Dresden. Nót-
urnar, sem enn eru til, bera þess engin
merki að hafa verið notaðar. Getur verið
að Bach hafi samið þetta langa og mikla
verk án þess að hafa fengið pöntun eða
vera með ákyeðið tækifæri í huga fyrir
flutning á því og að hánn hafi síðan fært
kjörfurstanum það upp á von og óvon?
Vissulega naut hann óvenjumikils frítíma
þessa mánuði, en þetta er samt í litlu sam-
ræmi við mynd okkar af hinu hagsýna tón-
skáldi átjándu aldar, sem Bach fellur vel
inn í á þessu skeiði ævi sinnar. Mun trú-
legra er að messan hafí verið samin sér-
staklega fyrir hátíðarguðsþjónustuna, sem
áður var nefnd, 21. apríl í Leipzig. Kjörfur-
stinn var sjálfur ekki í kirkjunni, en hirðmenn
hans voru þar og ef verkið var í raun flutt,
hlýtur það að hafa vakið athygli þeirra. Bach
hefur kannski vonað eða jafnvel búist við að
fögur orð um tónlist hans bærust furstanum
til eyma og því ákveðið að láta nóturnar fylgja
kvörtun sinni og titilsumsókn. Þeim hefur þá
aðallega verið ætlað að minna á verkið sem við
gefum okkur að hirðmenn hafí hrifíst af rúm-
um þremur mánúðum áður. Þarna er líka
komin skýring á því að Bach lét partítúrinn
ekki fylgja með. Hirðhljómsveitarstjórarnir
gátu lítið gert án hans.
Hér skulum við staldra við. Við erum sem sé
að velta því fyrir okkur með hvaða hætti og
hvers vegna tveir fyrstu kaflar H-moll
messunnar urðu til. En hvernig stendur yfír-
leitt á því að Bach skyldi semja tónlist við
texta kaþólsku messunnar í hinu lúterska
Saxlandi? Þess ber fyrst að geta, að í Dresden

'dcro CÍpciLf ~~f~*
•'W?««» »»-
***/^»Vt**fír s0*r£i*rr***t'
cx
£**%■*•**?"}*** I

i7tt*
$£**%■ i*
FRIÐRIK Ágúst II, kjörfursti Saxlands. Bach
tileinkaði honum Kyrie og Gloriu, sem mörg-
um árum síðar urðu fyrstu tveir kaflar H-moll
messunnar.
voru báðar kirkjurnar, hin kaþólska og hin lút-
erska, við lýði. Agúst sterki hafði nefnilega
neyðst til að taka kaþólska trú þegar hann tók
við konungskrúnunni í Póllandi og sonur hans
fetaði í fótspor föður síns, einnig hvað það
varðaði. Þetta hafði þó einungis áhrif á höfiið-
borgina. í öðrum borgum Saxlands, þar með
talið Leipzig, héldu menn í hina lútersku trú.
Marteinn Lúter hafði hinsvegar alls ekki
sagt skilið við alla þætti í helgihaldi miðalda-
kirkjunnar. Markmið hans var einfaldlega að
umbæta kirkjuna, sem honum fannst vera
komin af réttri braut. Hann vildi kasta fyrir
róða þeim atriðum í starfí hennar sem væru
tilkomin vegna spillingar og stæðu í vegi fyrir
skilningi manna og hlýðni við fagnaðarerindið
HLUTI af tileinkunnarbréfinu sem
fylgdi nótunum að Kyrie og Gloriu
H-moll messunnar. Bréfið brann
í seinni heimsstyrjöldinni en hafði
áður birst í tónlistarsögubók.
sjálft, eins og það birtist í Biblíunni.
Þegar hann endurskoðaði tilhögun
messunnar fór hann varlega í sakirn-
ar. Uppbyggingu athafnarinnar var í
grundvallaratriðum haldið. Vissu-
lega skyldi hún að miklu leyti fara
fram á móðurmáli safnaðanna, en
latínan hélt samt velli í sumum lið-
um. Söfnuðunum var veitt talsvert
frelsi varðandi skipulag helgihalds
og því var misjafnt frá borg til
borgar, hversu mikið eymdi eftir af
hinum kaþólsku siðvenjum. Þegar
leið á átjándu öldina og upplýsing-
arstefnunni óx ásmegin fjaraði svo
smám undan latínunni innan hinn-
ar evangelísku kirkju.
Yfírvöld í Leipzig voru tiltölu-
lega íhaldssöm i þessum efnum og
á tímum Bachs kom staðgóð
kunnátta í latínu sér því vel. í sunnudagsmess-
um, sem hófust kl. 7 að morgni og gátu staðið
yfír í allt að fjórum tímum, voru miskunnai'-
bænin (Kyrie) og dýrðarsöngurinn (Gloria) til
dæmis sungin til skiptis á latínu (Kyrie raunar
á grísku) og þýsku. Oftast voru textarnir
sungnir við gregórsk stef, en á vissum hátíðum
var þeim gefíð meira rúm og þá voru þeir
sungnir við fjölradda tónsmíðar. Þýsk kirkju-
tónskáld beindu kröftum sínum aðallega að tón-
list við þýska texta, kantötur, mótettur og pass-
íur. Þau sömdu þó einnig messur þegar því var
að skipta og þá var oftast um að ræða stutta út-
gáfu, sem einungis innihélt íyrstu tvo þættina,
alveg eins og hjá Bach. Þegar Bach færði kjör-
furstanum nótnabunkann sem rætt var um hér
að ofan, var því um að ræða tónlist sem gat
hljómað jafnt í kaþólskum sem lúterskum
kirkjum.
Hver svo sem kveikjan var að köflunum
tveimur, Kyrie og Gloriu, og hvort sem Bach
samdi tónlistina til ílutnings í Leipzig eða sér-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999