Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 6

Ám5dyrí
Pafé m
Hmtt <v» > pttbw**
\ Qititb'. híftv C
s&iá: fcfeaaatófeif/ fvtífð :> 6 : ; Q 6rf&rttf«
j wqs' t&kf séé ptiti hétfotf 0
: Ítff. ssff. Hntt íifttw mm* 'Uttð T1 e
(»sý tr uScfe tMtnam, mgrá m&ti »w

MYND úr anddyri Alþingis þar sem dyravörður tekur á móti fólki. Á myndinni
má sjá möguleika notkunar á margnotendaumhverfi.
LESANDINN SEM
SÖGUPERSÓNA
TÖLVUTÆKNINA finnum við
alls staðar, frá rannsóknum í
skammteðlisfræði til leikjagerð-
ar. Lítið hefur þó farið fyrir því
að bókmenntir séu gefnar út í
stafrænu formi og er ástæða
þess fremur augljós: það er af-
skaplega óþægilegt og þreytandi
að sitja fyrir framan blikkandi tölvuskjá og
suðandi tölvu þegar lesið er. Hinsvegar eru
til textar - stiklutextar - sem eru þannig að
uppbyggingu gerðir að þá er ekki hægt að
prenta í bók. Þessi textagerð, auk mynda og
hljóðs, myndar margmiðlunartæknina sem
flestir þekkja af Netinu eða kennslugeisla-
diskum.
Bragi Halldórsson er fjöllistamaður,
tölvunörður, hugsuður og fyrrverandi Akur-
eyringur, ásamt fleiru. Hann hefur tekið
tölvuna í notkun sem tæki til að segja sögur.
Hjá Braga eru m.a. tveir stórir vefir í smíð-
um, einn kennsluvefur fyrir börn og unglinga
um starfsemi Alþingis og annar sem er gagn-
virk bók sem sett verður á Netið í margnot-
endaumhverfi sem veitir lesendum bókarinn-
ar kost á að ræða söguna eða annað á meðan
bókin er lesin. Auk þess er gamall vefur eftir
Braga á Netinu á slóðinni www.this.is/bragi.
Ég heimsótti Braga á Mímisveginn einn
föstudagseftirmiðdag fyrir stuttu, þetta var
einn af þessum blautu sumardögum sem þó
hleypti sólinni af og til í gegn-
um skýin. Inni í stofu voru
þrjár stórar tölvur á borði,
hlið við hlið, auk einnar lítillar
fartölvu. Muldrandi páfa-
gaukur, sem talar á við hóp af
Spánverjum, flaug um og
settist niður hér og þar, oft
uppi á hillum sem geyma
metravís af geisladiskaplötum
eða á pottablómin í gluggan-
um. Hér og þar má grilla í
einhver verk eftir Braga, því
hann hefur fengist við ýmis-
legt í gegnum tíðina og meðal
annars útgefið bækur, haldið myndlistarsýn-
ingar, unnið teiknimyndasögur og gert
teiknimyndir.
Aðspurður hversvegna hann sé farinn að
nota tölvur við listsköpun og hönnun svarar
hann því til að hann hafi alltaf verið heillaður
af þeirri hugmynd að blanda saman texta og
myndum í frásögn og í raun sé frásögnin út-
gangspunktur í öllu því sem hann hafi verið
að gera í gegnum tíðina. „Ahugi minn á Net-
inu og tölvum almennt má rekja til þess að í
þessum miðli gat ég farið að vefa saman sögur
með texta, myndum pg hljóði þar sem ég býð
lesandanum eða skoðandanum inn í söguna.
Þetta kalla ég gagnvirka sögu. A slíkri sögu
eru mörg form, ferðalögin eru ólík og upp-
lifunin er mismunandi eftir hverjum og einum
lesanda. Gagnvirkar bókmenntir hafa ekki
verið skrifaðar fyrr en á síðustu árum og því
eru allir sem fást við þetta að stunda tilrauna-
mennsku. Stundum tekst einhveijum að gera
eitthvað sniðugt og hinir hrópa þá húrra, en
hér er um þróunarvinnu að ræða og akurinn
er enn töluvert óplægður."
Vefurinn sem Bragi er að vefa fyrir upplýs-
inga- og tölvudeild Alþingis ber vinnuheitið
„Barna- og unglingavefur Alþingis: Fræðslu-
og kennsluvefur um sögu og starfshætti AI-
þingis fyrir 10-15 ára“ og er, eins og nafnið
gefur til kynna, margmiðlunarkennslutæki
fyrir ungt fólk. Bragi sýnir mér vefinn, en í
honum er gengið inn í unglingaþinghús, sem
hugsað er í bakgarði Alþingishússins á Aust-
urvelli og húsvörður tekur á móti manni með
kort af húsinu og leiðarvísi. Svo er hægt að
ganga um húsið, skoða salarkynnin, lesa sögu
þess, kíkja í skjalasöfn, lögbækur og stjórnar-
skrána, en það eru textaskjöl sem hægt er að
ná í ef bent er á teikningar af viðkomandi
bókum. Nemendur geta unnið verkefni um
sögu Alþingis eftir gaumgæfilegar rannsóknir
á sýndarþinginu og geymt þau í skjalahirslum
þess.
Hinn vefurinn sem Bragi er að vinna er
sagan The Night After, en það er gagnvirk
saga þar sem umhvefi Reykjavíkur; hús, göt-
ur og persónur eru allar teiknaðar. Hún er
um útlending sem millilendir í Reykjavík
vegna bilunar í flugvél. Það er laugardags-
kvöld og hann ákveður að eyða nóttinni á
slarki í bænum. Hann tekur leigubíl í miðbæ-
inn og kemst að því að þar hafi einhverjir
mjög undarlegir hlutir gerst nóttina áður.
Hlutverk lesandans er svo að finna út hvað
gerðist þessa nótt og í þeirri viðleitni lendir
hann í ýmsum ævintýrum. I horni skjásins er
einskonar Philip Marlow-sögumaður sem seg-
ir söguna og leiðbeinir manni. Oft bullar hann
bara og virkar sem hluti af umhverfinu, en
stundum segir hann einhverja mikilvæga
hluti. í bænum er alls kyns fólk á ferli og með
því að „klikka“ á það lendir maður í samtölum
við það. Bókin verður á Netinu og nýtir
margnotendamöguleika þess þannig að marg-
Hvað gerir bókmennta-
þjóðin þegar tölvutæknin
haslar sér völl ó flestum
sviðum menningarinnar?
Hún tekur sig til við að
semja bókmenntir fyrir
tölvur. ÞÓRHALLUR
MAGNUSSON ræddi við
rithöfundinn og myndlistar-
manninn Braga Halldórs-
son sem fæst við að skrifa
gagnvirkar bókmenntir.
ir lesendur geta lesið hana samtímis og ferð-
ast um bæinn „saman“. Lesendur geta því
skipst á upplýsingum, hjálpað hver öðrum,
eða hindrað og blekkt aðra eftir vild.
En hver er meginmunurinn á að skrifa sögu
á tölvu og á bók?
„Þetta eru gerólíkir miðlar. Maður þarf
sem höfundur að vera meðvitaður um það
hvernig upplifun lesandans er allt öðruvísi í
tölvu en í bók. í bókinni flettir maður og fær á
tilfinninguna að verið sé á leið eftir einhverri
línu en á skjá er tilfinningin fremur að maður
sé á leiðinni inn og tilbaka. Ég hef prófað að
smíða vef úr efni sem ég gaf út í bók og niður-
staðan er gerólík. Þetta eru svo eðlisólíkir
miðlar. Hér er auðvitað einnig verið að vinna
með hljóð, myndir og gagnvirkni að auki.
Að sumu leyti er bókin eins og tölvuleikur,
en þó er á þessu tvennu reginmunur. Ég geri
greinarmun á leik og sögu og með gagn-
virkninni erum við með alveg nýja vídd í
sögugerð. Það reynir virkilega á höfundinn
að geta ofið sögu sem lesandinn ferðast um í
að vild, en samt getað haldið áhuga lesand-
ans. Það þarf að beina honum í gegnum
verkið þannig að hann nenni að halda lestrin-
um áfram og klára söguna. Þetta er ekki létt
verkefni og mun flóknara en í hefðbundnum
bókmenntum. Leikurinn lýtur hinsvegar allt
öðrum lögmálurc en sagan. Það er svo lítil
fagurfræði í leik, þetta eru mest atrennur.
Sumir tölvuleikir eru þó á mörkunum á milli
sögu og leikjar og má þá nefna t.d. Myst og
Raven.
Skilin á milli höfundar og lesanda eru að
verða óskýrari. Imyndum okkur leikrit sem
gerir ráð fyrir því að taka áhorfandann inn í
Bragi Halldórsson
leiksýninguna. Vel skrifað þannig leikrit og
vel uppsett gefur áhorfandanum alveg nýja
upplifun, en hann ræður aldrei ferðinni full-
komlega sjálfur. Höfundurinn er alltaf sá sem
heldur í taumana og stjórnar þeim ferðum
sem hægt er að fara. Hér er um nýja upplifun
að ræða og með gagnvirkninni breytist vinkill
eða upplifun áhorfandans töluvert.
Ég hef áhuga á að virkja lesandann og láta
hann taka sjálfan þessar afdrifaríku ákvarð-
anir sem hann er sífellt að lesa um í bókum.
Ég er að reyna að gera mér vonir um að fólk
fái á tilfinninguna að það standi sjálft frammi
fyrir vandamálinu sem greint er frá í sögunni
og þurfi að taka ákvarðanir eins og að sleppa
sjálft úr háska en einhver annar deyr. Hægt
er að vekja upp ýmsar spumingar sem les-
andinn þarf að fást við. Það má smíða senur
þar sem fólk stendur frammi fyrir afleiðing-
um gjörða sinna. Hér er því ekki verið að lesa
um Jón Jónsson og ævintýri hans, heldur er
það lesandinn sjálfur sem lendir í hlutunum.
Lesandinn er höfuðpersóna sögunnar."
Ef höfundurinn þarf að smíða allan heim-
inn, mynd, hljóð, texta og svo gagnvirkan
söguþráð, er hann ekki farinn að verða meira
heimssmiður en höfundur?
„Það mætti líkja þessu við leikhúsið. Tím-
inn er mikilvægur hluti af jöfnunni og maður
þarf að byggja upp persónur og spennu, alveg
á sama hátt og í leikriti. Um þetta gilda sömu
lögmál í öllum sögum. Hinsvegar getur þetta
verið á svo marga vegu: maður getur til dæm-
is búið til heim sem er fullkomlega mannlaus.
Það sem mér finnst hinsvegar mest spenn-
andi er sálfræðileg upplifun lesandans. Hann
er alltaf að kljást við sjálfan sig. Maður veit
hinsvegar ekki hvort þetta muni nokkum tím-
ann heppnast almennilega, en eftir að hafa
stúderað fólk spila tölvuleiki hef ég séð að
þetta er gífurlega sterkt form sem býr yfir
ótrúlegum möguleikum. Gagnvirk saga getur
dregið einstaklinginn meira inn í sjálfan sig
með því að draga hann út í verkið og atburða-
rás þess.“
Hvernig er með sölu á stafrænni list? Get-
ur Jistamaður yfírleitt selt verk sem hægt er
að afrita endalaust og dreifa án hans vitund-
ar?
„Sko, það er ekki stuldur á stafrænum
verkum fyrr en þú tekur eitthvað og selur
þriðja aðila það fyrir pening og höfundur
verksins eða útgefandi fær ekki krónu af því.
Þá erum við að tala um stuld. Það er ekki
stuldur á forriti fyrir mér ef þú ert heima að
leika þér á eitthvað forrit, heldur aðeins þeg-
ar þú ert farinn að hala inn pening á vinnu
sem samin er á forritið. Ef einhver tekur
rúnamynd af vefnum mínum, prentar út og
hengir upp á vegg hjá sér, þá er mér alveg
sama, en ekki ef einhver fer að selja myndina
fyrir pening án minnar vitundar.
Hérna komum við líka inn á einn þátt í
mannskepnunni sem er svolítið skondinn: við
erum nefnilega afskaplega hégómleg. A Net-
inu er fjöldi síðna þar sem aðdáendur ein-
hverra hljómsveita setja tónlist fram ókeypis
og því ólöglega, en þetta er einmitt fólkið sem
kaupir plötur gefnar út í tak-
mörkuðu upplagi og safnar
eiginhandaráritunum. Við vilj-
um alltaf eiga hlutinn, eitthvað
sem er sérstakt og aðskilur
hann frá öðrum hlutum. Er
ekki munur á geisladisk í fal-
legri hönnun og umbúðum og
svo ómerkilegri afrítun?
Mannskepnan finnur alltaf
einhverja leið til að skapa
verðmæti. Varðandi veflista-
menn, þá munu söfnin kaupa
listina af þeim til að öðlast
réttinn á að sýna þau. Þetta er
ekki stærra vandamál en það sem ljósmynd-
arar eða konsept-listamenn hafa alltaf staðið
frammi fyrir. Opinberar stofnanir geta ekki
stolið list og ef þær vilja sýna hana, þá þurfa
þær að jmnga út fyrir henni.“
Við Islendingar köllum okkur bókmennta-
þjóð og það er stór hluti af okkar sjálfsmynd.
Hvernig sérð þú framtíð bókarinnar og telur
þú að svo fari að tölvan ryðji öðrum listfoi-m-
um til hliðar?
„Nei, ég held að þetta sé ekki þannig. Nýir
miðlar eru sífellt að koma fram, en gömlu miðl-
amir gera ekki annað en að frelsa fyrri list-
formin af formheftingu sem þau hafa verið
bundin af. Ljósmyndavélin frelsaði málverkið
og gerði það að deleríusu smábami sem æðir
um allt og klessir málningu upp á vegg. Mál-
verkið hefur svo verið í klemmu í yfir 100 ár.
Hvað veit maður um það hvemig Netið og
gagnvirkar sögur muni fara með bókina?
En tölvan mun ekki ryðja bókinni burt,
allavega ekki eins og hún er nú. Tölvan er í
raun handónýtt tæki. Það er vonlaust að lesa
af skjánum, það þarf að hlúa vel að henni,
endumýja hana reglulega og kveikja á henni
með heilmiklum tilburðum. Þetta er nánast
eins og tilhugsunin um að draga þyrfti í gang
handsnúna þvottavél; þú mundir ekki vera til í
það. Það er í lagi að rykkja í gang sláttuvél,
en ekki þvottavélinni sinni. Tölva er leiðinlegt
og ljótt tæki sem krefst þess að maður sitji
við það á sérstakan hátt, maður getur ekki
legið við hana. Tökum sem dæmi: ég er eitt-
hvað niðurdreginn og vil einhverja stemmn-
ingu, ég vil lesa ljóð eftir eitthvert skáld sem
drakk sig í hel, drekka lélegt viskí og hlusta á
rispaða Billy Holiday. Kveikja á kertaljósi og
liggja undir teppi. Passar tölvan hér inn? Nei,
svarið er einfalt. Allavega ekki í því formi sem
hún hefur nú. Möguleikarnir era hinsvegar
ótakmarkaðir í þróun tölvunnar og ég tel að
hún komi ekki til með að vera í þessari mynd í
framtíðinni. Vonandi ekki.
Tölvan hefur hinsvegar þennan gífurlega
skemmtilega möguleika á margmiðlun og
gagnvirkni. Maður fer ekki að skrifa gagn-
virkt verk eingöngu vegna þess að það er
gagnvirkt. Þetta gerist vegna þess að eitthvað
sem maður er að pæla í rekur mann út í það.
Ég hef til dæmis mikið verið að hugsa um eðli
sagnagerðar og fyrir mér fer raunveraleikinn
þannig fram að hann virðist línulegur, en þeg-
ar maður dregur sig aðeins út úr sjálfhverfu
hinnar persónulegu reynslu, þá sér maður að
það eru margar sögur í gangi í einu og allar
tengjast þær innbyrðis. Það sem ég er svo
spenntur fyrir er, svo að segja, að lyfta sér
upp yfir Þingholtin og horfa niður á maurana
þar niðri til að átta mig á þeu-ri sögu. Það sem
ég reyni að gera með gagnvirkum sögum er
að sýna þræðina; hvernig má sýna marga
þræði sem eru í raun ein saga, en hún er þó
aldrei sögð beint, heldur fær lesandinn aðeins
tilfinningu fyrir henni.“
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999