Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 4

REÐ KRISTNITAKAN
ÚRSLITUM UM SAGNARITUN
ÍSLENDINGA?
EFTIR STEFÁN AÐALSTEINSSON
Það sem mest skilur að menningarþróun íslendinga og
Norðmanna á 1 lyrstu 130 árum byggðar á íslandi er sú
staðreynd að þessar þjóðir voru kristnaðar með afar
mismunandi hætti. Það virðist geta skýrt hvers vegna
íslendingar urðu þeir sagnaritarar sem raun ber vitni
um , en Norðmenn síður.
SAGNARITARINN. Málverk eftir Gísla Sigurðsson frá 1988. Goðarnir héldu völdum sínum við
kristnitökuna, segir greinarhöfundurinn, og sátu eftir sem áður á Alþingi. Sumir þeirra urðu
prestar, en aðrir réðu sérstaka menn til að sinna prestsverkum. Það virðist hafa ráðið úrslit-
um um foma menningu á íslandi að ekki hafi verið amast að ráði við henni við kristnitökuna
Kvæða- og sagnahefð hefur flust án vandræða úr heiðni yfir í kristið samfélag.
MIKIÐ hefur verið fjallað
um það hvers vegna ís-
lendingar skrifuðu eins
miklar sögur af forfeð-
um sínum og raun ber
vitni. íslendingasögurn-
ar eiga sér ekki hlið-
stæður í nálægum lönd-
um. Þær eru stundum taldar eitt mesta afrek
íslendinga frá upphafi vega. Margir hafa enn-
fremur velt því fyrir sér hvers vegna nánustu
forfeður okkar, Norðmenn, voru eftirbátar
okkar í sagnaritun. Þeirri skoðun hefur verið
haldið fram að á Islandi hafi orðið menningar-
blanda um landnám milli fólks af norrænum og
keltneskum uppruna. Þessi blanda hafi haft
mikil áhrif á menningu Islendinga. Hún hafi
„gert Islendinga í fjölhæfara lagi, vel gefna og
kvikláta að eðlisfari".1
írskir munkar ekki á
íslandi fyrir landnám?
Fram hafa komið ýmsar fullyrðingar um að
írsk byggð hafi verið í landinu fyrir norrænt
landnám. Irskur munkur, Dicuil, skrifaði um
munka frá Irlandi sem hefðu dvalið á eyju í
norðanverðu Atlantshafi nálægt árinu 800.
Sumir hafa haldið að sú eyja væri ísland. Ari
fróði segir frá Pöpum í íslendingabók og telur
þá vera írska.
Nýverið hefur Helgi Guðmundsson fært rök
að því að ömefni tengd Pöpum hér á landi séu
ekki komin úr írsku, heldur sennilega úr mið-
lágþýsku. Hann færir einnig rök að því að sögur
Dicuils af írskum einsetumunkum á eyju í norð-
anverðu Atlantshafi á ofanverðri 8. öld geti ekki
átt við ísland og telur að Ari fróði hafi haft rit
Dicuils undir höndum og þaðan sé sagan um
Papana hér á landi komin í íslendingabók.2
Einar Benediktsson skáld var sannfærður um
að hér hefði verið írsk byggð fyrir norskt land-
nám og að um þá byggð mætti finna merki í
fomu letri í manngerðum hellum á Suðurlandi.3
Einn slíkur hellir hefur verið rannsakaður með
hliðsjón af áletrunum á veggjum, án þess að
hægt hafi verið að staðfesta að þar væru írskar
áletranir frá því fyrir landnám.4
Engar fornar menjar hafa fundist með vissu
um byggð í landinu fyrir norrænt landnám, „...
heldur hníga öll tiltæk fornfræðileg rök að því
að landnám hafi hafist á Islandi á seinni hluta 9.
aldar“.6
Blóðflokkar og bólusótt
Rannsóknir á uppruna íslendinga út frá upp-
lýsingum úr Landnámu gáfu til kynna að 87%
þeirra væru komin af Norðmönnum, en 13%
væru komin af íram.6 Þegar farið var að rann-
saka ABO-blóðflokkana kom hins vegar í ljós að
íslendingar höfðu háa tíðni O-flokks, og það
benti til sterkari skyldleika við íra en Norð-
menn. Þessar niðurstöður vöktu mikinn áhuga.
Menn töldu þær byggðar á traustum granni, og
þær vora um tíma teknar fram yfir fom fræði
sem gáfu aðra mynd af uppruna þjóðarinnar.
Við nánari rannsóknir á þessum blóðflokka-
skyldleika við íra kom í ljós að ekki er hægt að
nota ABO blóðflokkakerfið til að meta skyld-
leika milli þjóða. Bólusótt leggst þungt á full-
orðið fólk í Á-flokki og margt af því deyr. Fólk
í O-flokki lifir bólusóttina frekar af. Hér á Iandi
fékk margt fólk bólusótt á fullorðins aldri
vegna þess að hún kom í faröldram á um 30 ára
fresti. Þá dó margt fólk í A-flokki og við það
hækkaði tíðni O-flokks. Norðmenn fengu bólu-
sótt sem vægan barnasjúkdóm með fárra ára
millibili. Flest börnin lifðu af og vora ónæm
fyrir bólu eftir það og hlutföll á milli blóðflokka
breyttust lítið í Noregi.
Yfirlit um rannsóknir á þessu fyrirbæri er
m.a. að finna í Sögu 1992. Þar er einnig lýst
fyrirbæram í menningu Islendinga, sem áður
höfðu verið talin keltnesk, en reynast vera
norsk. íslendingar verða því að teljast að
mestu leyti af norskum upprana. Skyldleiki
okkar við íra er mun minni en ABO blóðflokk-
arnir bentu til.7
Sagnahefðin nerskur arfur
í umræðu um íslenska menningu kemur það
sjaldan fram að skáldskapur stóð með blóma í
Noregi frá því löngu fyrir landnám Islands og
allt fram undir kristnitöku þar í landi. Finnur
Jónsson dró saman yfirlit um skáld í Noregi á
9. og 10. öld. Skáld sem hann nefnir þar era á
þriðja tug talsins, en mörgum er sleppt sem
óvissa er um. Hann bendir á að Norðmenn hafi
lagt granninn að skáldskaparíþróttinni, en sú
íþrótt hafi lagst af í Noregi undir lok 10. aldar.8
Ulfur hinn óargi, hersir í Naumudal, var skáld.
Hann var afi Kveldúlfs. „Úlfr orti drápu á einni
nóttu og sagði frá þrekvirkjum sínum. Hann
var dauðr fyrir dag“. Ölvir hnúfa, mágur
Kveldúlfs, var líka skáld. Hann var eitt af sex
hirðskáldum Haraldar hárfagra.9 Hann bað um
að mega fara frá hirðinni eftir að Haraldur
hafði drepið frænda hans Þórólf Kveldúlfsson,
en konungur vildi hafa hann hjá sér áfram sak-
ir íþróttar hans. Haraldur konungur mat
skáldin mest allra hirðmanna sinna.10 Bróðir
Ölvis, Eyvindur lambi, var afi Eyvindar
skáldaspillis sem var hirðskáld Hákonar góða.
Eyvindur skáldaspillir var heiðinn og lifði fram
undir lok 10. aldar. Finnur Jónsson telur Ey-
vind „síðasta norska skáldið sem beri nafn með
rentu (... den sidste egentlige norske dikter)".11
Það þarf því ekki að koma á óvart að Egill
Skallagrímsson yrði stórskáld. Foreldrar hans
komu frá Noregi og þar stóðu að honum þekkt
góðskáld í marga liði í föðurætt.
Samkvæmt Heimskringlu höfðu Norðmenn
kveðskap og sögur í hávegum í heiðnum sið.
Skáldin við hirð Haraldar hárfagra era sérstak-
lega nefnd í formála Heimskringlu „...og kunna
menn enn kvæði þeirra og allra konunga kvæði,
þeirra er síðan hafa verið í Noregi,...".12 Á það
hefur verið bent að Hlaðajarlar hafi einnig haft
mörg skáld við hirðir sínar og þar hafi skáld-
skapurinn verið nátengdur heiðinni trú.13
Fullvíst má telja að þeir menn sem til íslands
komu hafi flutt þessa menningu með sér hingað.
Sagnahefð og skáldskapur á íslandi er því
norskur arfur. Það sem mest skilur að menning-
arþróun íslendinga og Norðmanna á fyrstu 130
árum byggðar á Islandi er sú staðreynd að þess-
ar þjóðir vora kristnaðar með afar mismunandi
hætti. Það virðist geta skýrt hvers vegna ís-
lendingar urðu þeir sagnaritarar sem raun ber
vitni, en Norðmenn síður. Við kristnitöku vora
íslendingar og Norðmenn orðnir að tveimur að-
greindum en náskyldum þjóðum. Munur á
stjómarfari var einkum sá, að á íslandi var lýð-
veldi þar sem lögin og umfjöllun höfðingja á Al-
þingi réðu úrslitum um einstök mál. I Noregi
vora landshlutaþing, svipuð Alþingi, en konung-
ar réðu þar miklu og þeir höfðu hirð og her að
baki sér. Egill Skallagrímsson fékk t.d. ekki
dæmt á Gulaþingi mál, af því að Gunnhildur
drottning lét hleypa upp dómnum.14
ísland kristnað með friði
Þegar íslendingar tóku kristna trú gerðist
það með einstökum hætti. Menn tóku þá
ákvörðun á Alþingi árið 1000 (eða 999)15 að allir
landsmenn skyldu verða kristnir. Þar hefur
hlutur Þorgeirs Ljósvetningagoða vegið þungt.
Hann var þá heiðinn og sagði upp lög fyrir
bæði kristna menn og heiðna.
Á það hefur verið bent með sterkum rökum,
að þegar Þorgeir lagðist undir feld á Alþingi,
áður en hann kvað upp úrskurð um trúarskipt-
in, „hefði hann beitt gamalgrónum helgisið
norrænnar trúar til að komast að niðurstöðu
og leita sér úrskurðarvalds í vandasömu
ágreiningsmáli".16 Þetta skýrir hvers vegna
heiðnir menn sættu sig við úrskurð hans. Þeir
skildu aðferð hans og virtu. Þá höfðu goðin tal-
að. Þar á þinginu var ákveðið að allir menn
skyldu vera kristnir og taka skírn. Þó var leyft
í lögum, fyrst eftir að kristni komst á, að menn
mættu eta hrossakjöt, bera út börn og blóta á
laun, ef ekki yrði vitnum að komið. Sú heiðni
var þó fljótlega afnumin.
Goðar á Islandi vora valdamiklir menn í
heiðnum sið. Þeir héldu uppi blótum og vora
leiðtogar þingmanna sinna. Eftir kristnitöku
létu flestir goðar byggja kirkjur á jörðum sín-
um, í stað hofa sem vora lögð niður, og sáu um
kristnihald. Goðamir héldu völdum sínum við
kristnitökuna og sátu eftir sem áður á Alþingi.17
Það virðist hafa ráðið úrslitum um forna menn-
ingu á Islandi að ekki hafi verið amast að ráði
við henni við kristnitökuna. Kvæða- og sagna-
hefð hefur flust án vandræða úr heiðni yfir í
kristið samfélag. Mörg heiðin minni hafa lifað
góðu lífi alllengi eftir að kristni komst á, og sum
þeirra hafa komist óbrengluð á fyrstu bækur
sem skrifaðar vora.18 Það einkennir íslenska
sagnaritun að sögur hér vora skrifaðar á ís-
lensku. Því hefur verið haldið fram að sögur á
íslensku hafi ekki verið ætlaðar klerkum eða
munkum, heldur hafi þær verið samdar og afrit-
aðar fyrir auðuga höfðingja og kostaðar af þeim.
Til þess þurfti ríka menn, og ríkidæmi sitt eru
þeir taldir hafa haft af Grænlandsversluninni.
Þaðan fengu menn verðmæta og fáséða vöra,
hvíta fálka, hvítabimi, rostungstennur og ná-
hvalstennur. Verslun við Grænland tengdist
vestanverðu landinu og þá einkum Breiðafirði.19
Noregur kristnaður með sverði
I Noregi var þessu öðra vísi farið. Þar vora
konungar að brjótast til valda um leið og þeir
boðuðu kristna trú. Andstaða heiðingja var
barin niður í nafni trúarinnar, og margir þeirra
voru drepnir. Sigur í þeim átökum raddi kon-
ungum leið til valda. Þegar menn tóku trú í
Noregi urðu þeir að afneita öllu sem tengdist
heiðnum sið.
„Kristnitakan varð miklu erfiðai-i á hinum
Norðurlöndunum, bæði í Danmörku og Sví-
þjóð, og ekki síst í Noregi!“ segir A. Bugge,
þegar hann er að furða sig á því að trúarskipti
íslendinga skyldu ganga svo átakalaust.20
Ólafur konungur Tryggvason fór víða með
ófriði gegn heiðingjum í Noregi. Þangbrandur
prestur hans sem hann sendi hingað til að
kristna íslendinga drap hér nokkra menn.
Skáld á Islandi ortu níð um trúboða sem hing-
að komu, bæði Þorvald víðforla og Þangbrand,
og týndu fyrir það lífinu. Hafi heiðin skáld í
Noregi lagst gegn kristniboði svipað og íslensk
skáld mátti gera ráð fyrir að þau yrðu einnig
drepin. Vera má að einmitt það hafi skeð. Það
gæti skýrt hvers vegna heiðin norsk skáld
hverfa í Noregi undir lok 10. aldar, en kristin
íslensk skáld taka við hlutverkinu sem hirð-
skáld í Noregi eftir kristnitöku.
Ólafur konungur Haraldsson setti kristinn
rétt að ráði Grímkels biskups og annarra
kennimanna og lagði á það allan hug að taka af
heiðni og fornar venjur, sem honum þóttu
spilla kristni. Þegar konungur frétti af því
hvernig kristni væri haldin á íslandi þótti hon-
um mikið vanta á að hún væri haldin eins vel
og vera bæri, því að þar væri leyft í lögum að
éta hross og bera út börn og fleiri hlutir sem
kristnispell væra í. Hér mislíkaði Ólafi konungi
sú linkind sem heiðnum venjum var sýnd á ís-
landi. Hann sendi síðar íslendingum orð, að
þeir breyttu lögum sínum og settu kristinn
rétt.21
Refsingar Noregskonunga
í Heimskringlu er margt skráð um það
hvernig kristni var komið á í Noregi. Þar er því
meðal annars lýst hvernig konungarnir Ólafur
Tryggvason og Ólafur Haraldsson refsuðu
þeim mönnum sem ekki vildu taka trú eða
héldu ekki trúna eftir að hafa verið skírðir.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999