Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1998, Blaðsíða 5

ENGJAHEYSKAPUR á Víðimýri hjá Riverton. A myndum má sjá að landnemarnir hafa fljótlega
eignast föt sem voru ólík þeim íslenzku og þeir hafa kynnst nýrri verktækni. Hér var til dæmis
búð að finna upp hjólið og má sjá að heyið er sett á vagna sem öflugir uxar draga. Myndin er
úr bókinni Nýja ísland eftir Guðjón Arngrímsson.
ÍSLENZKIR og kanadískir byggingarhættir sameinaðir með því að torfþök hafa verið sett á
bjálkahús. Myndin er frá Nýja íslandi, en óvíst er hvort búið var í þessum húsum. Fyrstu
bjálkahús landnemanna voru örlítil og í fimbulkulda reyndi fólkið að liggja í einum hnapp.
Myndin er úr bókinni Nýja ísland eftir Guðjón Arngrímsson.
valinkunna Vestur-íslendinga til íslands í
kynnis- og auglýsingaferðir. Baldwin L. Bald-
winsson var einn þessara manna.
Arið 1892 gaf Baldwin út haglýsingu Nýja-
íslands. Tilgangurinn var að sýna fram á, svo
ekki yrði um villst, að efnahagur Islendinga í
Vesturheimi væri betri en í gamla landinu.
Baldwin gaf einnig út Agrip af fyrirlestri um
bæjarlíf Islendinga í Canada, en það var bók-
arkorn sem innihélt fyrirlestur þann er hann
flutti vítt og breitt um landið. Fyrirlestrar
Baldwins voru fluttir í þeim tilgangi að fá
menn til Kanada og sagði hann sjálfur að
hann ætlaði sér að sanna þrennt með þeim: I
fyrsta lagi að allar lífsnauðsynjar væru miklu
ódýrari í Kanada, í öðru lagi að vegna þessa
þyrftu menn að leggja á sig minna líkamlegt
erfiði til að lifa af og í þriðja lagi að hver doll-
ari væri ekki verri en fjórar íslenskar krónur.
Baldwin sagði launin í Kanada miklu betri en
á Islandi ásamt því sem matvara væri miklu
ódýrari. Niðurstaða hans var sú að Islending-
ar þyrftu að vinna fjórum sinnum meira held-
ur en Kanadamenn til þess að geta keypt
sama magn af matvöru og öðrum nauðsynj-
um.
Það er kannski ekki undarlegt að andstað-
an við kynningarferðir Baldwins hafi verið
jafn mikil og raun ber vitni. Honum virðist
hafa orðið vel ágengt í ferðum sínum um
landið að minnsta kosti fluttu 725 íslendingar
búferlum vestur um haf árið 1893 og verður
ekki betur séð en auglýsinga- og kynningar-
herferð Baldvins eigi þar stóran hlut að máli.
Það skiptir ekki meginmáli hvort fólk fór
vegna Baldwins og kynningarfyrirlestra
hans, heldur frekar að andstæðingar vestur-
ferðanna töldu Baldwin og umboðsmennina
bera ábyrgð á fólksflutningunum. Áköf við-
brögð andstæðinganna verða því betur skilin
þegar þetta er haft í huga, en það er vafa-
samt að gera umboðsmennina eina ábyrga
fyrir brottflutningnum; þegar allt kemur til
alls voru vesturfararnir fullorðið fólk sem var
fullfært um að taka sjálfstæðar ákvarðanir.
Eflaust má rekja rót óánægjunnar til vest-
urfaraáranna miklu á 9. áratugnum. Á árun-
um 1887-1889 fóru að minnsta kosti 3750 ís-
lendingar til Vesturheims og þá þurfti engan
Baldwin eða kynningarfyrirlestra. Sýnt hefur
verið fram á að andstaðan við vesturferðirnar
hófst einmitt á þessum árum og má ætla að
þjóðernissinnuðum Islendingum eins og
Benedikt Gröndal hafi ofboðið fárið. Það var
því eins og að strá salti í sárin þegar Vestur-
Islendingar og kanadísk stjómvöld gerðu út
BENEDIKT Gröndal skáld ritaði og gaf út
bækling þar sem hann réðst harkalega á
vesturfarana, og skóf ekki af hlutunum. í
fyrsta sinn heyrðist alvarleg gagnrýni á
helstu röksemdír upphafsmannanna og leið-
toga þeirra.
mann í þeim tilgangi að auka vesturfarir frá
Islandi.
Þessi aukna kynningar- og auglýsinga-
mennska lagðist illa í fyrirmenn á Islandi og
andstaðan við umboðsmennina jókst til mik-
illa muna. Baldwin hafði fengið þá Sigurð
Kristófersson og Svein Brynjólfsson í lið með
sér. Dagblaðið Þjóðólfur líkti þeim við aðra
þrenningu öllu frægari, þá Gísla, Eirík og
Helga og sakaði þá um að kríta liðugt og
fegra um of lífið í Ameríku, sjálfum sér til
hagsbóta. Þessu til sönnunar birtist kafli úr
bréfum Vestur-íslendinga þar sem einn
þeirra ritaði um vonbrigði sín og eftirsjá.
Umræðurnar voru áberandi í íslensku þjóð-
lífí og komust alla leið inn á Alþingi. Deilur
urðu um útflutningslögin árið 1891 en þingið
samþykkti þó engar breytingar. Alþingis-
mönnunum var sumum enn í nöp við þau
ströngu skilyrði sem sett voru tveimur árum
áður. Það má segja að þingheimur hafi skipst
í tvo flokka vegna löggjafar um vesturferðirn-
ar. Annars vegar voru þeir sem litu þær hom-
auga og töldu að lögin skyldu vera nákvæm
og ströng. Þessi hópur sigraði þegar viðauka-
lögin voru samþykkt árið 1889. Hins vegar
voru Alþingismenn sem töldu að lögin mættu
ekki skerða frelsi manna, bæði til útflutnings,
og svo til að hafa atvinnu af honum. Það má
segja að þeir hafi verið hófsamari, en margir
þessara þingmanna komu einmitt frá vestur-
farasvæðunum á Norður- og Austurlandi. All-
ir vora þó sammála um að nauðsynlegt væri
að tryggja vesturfarana í hvívetna gegn svik-
um og prettum umboðsmannanna. Árið 1893
kom fram viðaukatillaga sem miðaði að því að
hefta störf umboðsmannanna og frelsi manna
til að tala um Ameríku. Tillagan var róttæk
og átti að vernda fólk fyrir lygum þeirra en
sennilega hefur tillögunni einkum verið beint
að Baldwini, en ferðir hans um landið stóðu
þá yfir.
Með lögunum var bannað að æsa menn til
að flytja af landi burt með ginnandi fortölum,
eða með því að halda ræður og fyrirlestra í þá
átt, að gjöra menn óánægða með þetta land,
en gylla fyrir þeim önnur. Formælendur þess-
ara sjónarmiða höfðu sitt fram á endanum því
árið 1895 voru breytingar á útflutningslögun-
um loks samþykktar en orðalaginu var þá
breytt nokkuð. Það er ljóst að fyrstu tillög-
urnar voru ekki annað en lítt dulbúin ritskoð-
un og greinilegt brot á stjórnarskránni sem
íslendingar fengu í afmælisgjöf árið 1874.
Þegar Alþingi samþykkti loks frumvarpið
hafði orðalag verið mildað nokkuð en þó mið-
aði lagasetningin enn að því að hefta rétt
manna til að mæla fyrir Ámeríkuferðum og
var því brot á málfrelsi landsmanna. Það var
heppni íslenskra stjórnvalda að mannrétt-
indadómstóllinn í Haag hafði ekki enn verið
stofnaður.
Á hinn bóginn endurspeglaði lagasetningin
viðhorf flestra andstæðinga vesturferðanna.
Þeir voru sammála um að erlendir erindrekar
ættu mesta sök á vesturferðum almennings.
Ritstjóri ísafoldar taldi til dæmis að árið 1893
hafi „vesturfarir verið allmiklar 8-900, þrátt
fyrir árgæzkuna enda undirróður í mesta lagi
og óhlífnasta af hálfu erindreka vestan að.“
Baldwin og félagar hans héldu þó ótrauðir
afram starfi sínu þrátt fyrir öll lætin en vafa-
laust hefur þeim ekki litist á blikuna eftir að
hafa haldið fund í húsi Góðtemplarafélagsins í
Reykjavík. Fullt var út úr dyrum og komust
færri að en vildu. Helstu góðborgarar bæjar-
ins voru mættir og hleyptu fundinum upp með
blístri og óhljóðum, í miðjum hamaganginum
steig maður nokkur á svið og stakk upp á að
drekkja agentunum í tjörninni. Baldwin og
aðrir ræðumenn flýðu og reyndu að finna lög-
reglustjórann, en hann fannst ekki fyrr en
hann kom ótilkvaddur skömmu eftir að látun-
um linnti. Þessi atburður gefur góða innsýn
inn í hugarheim Islendinga. Fólkið var bæði
reitt og fannst að umboðsmennirnir svindl-
uðu, lygju að og göbbuðu saklaust fólk til að
fara til Ameríku á folskum forsendum.
Gagnrýni manna og deilur um Vestur-
heimsferðimar bera með sér ferskan blæ þess
tíðaranda sem einkenndi síðasta áratug 19.
aldarinnar. Sjálfstæðisbaráttan stóð sem
hæst og margir Islendingar, sérstaklega þeir
betur menntaðri, sáu fyrir sér sjálfstæði ís-
lands sem hlyti að leiða til betri efnalegrar af-
komu. Þjóðemissinnar litu því á vesturfarana
sem svikara og sökuðu þá um að bregðast
landi og þjóð. Það var hins vegar minna rætt
um það að þetta sama land hafði brugðist
þeim sem fluttust vestur um haf. íhaldsemi
gamla bændasamfélagsins var baggi á al-
menningi og Ameríkuferðimar vom eðlileg-
asti valkostur margra íslendinga. Togstreitan
sem myndaðist milli þessara ólíku hópa er því
best útskýrð þegar haft er í huga að hvorki né
síðar hafa íslendingar haft jafn meðvitaða
skoðun á eigin sérstöðu og sjálfstæði. Þetta
andrúmsloft varð til þess að margir urðu til
þess að gagnrýna frjálst val einstaklingsins
og fordæma þá sem ekki deildu sömu skoðun.
Það má því segja að í þessu máli hafi barátta
íslendinga fyrir auknu frelsi snúist upp í and-
hverfu sína.
Helstu heimildir:
Alþingistíðindi A-C, 1887-1889 og 1893.
Austri 3.-4. árg, 1886-1887.
Baldwin L. Baldwinsson: Ágrip af fyrirlestri um bæjarlíf ís-
lendinga í Canada, Rvík, 1893.
Baldwin L. Baldwinsson: Hagskýrslur fró íslendingabyggð-
um í Canada árin 1891- 1892, Rvík, 1892.
Benedikt Gröndal: Enn um Vesturheimsferðir, Rvík, 1888.
Benedikt Gröndal: Um Vesturheimsferðir, Rvík, 1888
ísafold 60. árg, 1890.
Jón Ólafsson: Eitt orð af viti um Vestrfara og Vestrheims-
ferðir, Rvík, 1888.
Júníus Kristinsson: Vesturfaraskrá, Rvík, 1983.
Landsyfirijettardómar og hæstarjettardómar í íslenskum
málum, 3. bindi, Rvík, 1890.
Stjórnartíðindi 1896 A, Rvík, 1897.
Þjóðólfur 43.-45. árg, 1891-1893. ,
Þorsteinn Þ. Þorsteinsson: Saga íslendinga í
Vesturheimi I-II.
MARÍA SKAGAN
ANDRA
Einungis alkyrr andrá
fær numið óendanleikann
í brjósti þér.
Andráin ævarandi
Hverfulust alls.
ÞRÁÐUR
í hugarfylgsnum mínum
spann ég mitt hjartaþel
sá þráður mun víst ofveikur
að ég geti lagt hann
í læðing orða
er næðu eyrum þínum.
ÞÚ SEM ERT
FYRIR INNAN
Ve trarhrím trjám
vaxinn gluggi
veiðir kvöldsólarskin
í loðna möskva.
Þú sem ert
fyrir innan
og styðst við staf
þinn og hækju.
Nær safnar þú
minningum þínum
að sá þeim í vorið.
í garðinn fyrir utan.
ÓLÖF STEFANÍA
EYJÓLFSDÓTTIR
í ÁLÖGUM
Við Bárðarbungu
er fjallkonan fönguð
í víramöskva
sem hvíla
eins og álög á herðum
og nit í bláu hári.
Á berangri
leika börnin sér
við megavæddar
landvættir
um varpann feta þau
slóða járnvarðanna.
Þegar höfrungar
flækja sporðinn
í sæstrengjum
synda selkópar
í ryðgulri röst
við hólma, nes og fjörð.
Höfundurinn er húsmóðir í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. MARZ 1998 5