Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Qupperneq 7

Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Qupperneq 7
Kvikmyndin var ólík öllum öðrum leiknum myndum sem gerðar höfðu verið á Bret- landseyjum. Ef...(If..) er ýmist svört/hvít eða litmynd. Anderson beitti stílbrögðum eins og titlaspjöldum til að marka kaflaskipti. Slíkt hafði ekki þekkst síðan á dögum þöglu mynd- anna. Gagnrýnendur túlkuðu á ýmsa vegu þau skil sem svarthvít atriði myndarinnar marka. Seinna kom þó í ljós að framleiðandi myndar- innar hafði einfaldlega ekki lengur efni á lit- filmu. Ef... (If...) er að uppbyggingu líkari heimildarmynd en leikinni mynd þótt skilin milli draums og veruleika séu aldrei skýr frá upphafi til enda þar sem myndin segir enga sögu, í hefðbundum skilningi orðsins. Ef... (If...) gerði mikinn usla á sínum tíma. Myndin vann gullpálmann á kvikmyndahátíðinni í Cannes og vakti feiknaathygli um heim allan. Fékk hún X-stimpil í Bandainkjunum, eins og örgustu klámmyndir. Vakti það nokkurn ugg að skólapiltarnir grípa til vopna í lok myndar- innar. Túlkuðu margir gagnrýnendur þessi sögulok sem eins konar heróp. Ef... (If...) er gagnsýrð af verkum annarra listamanna. Negrasálmurinn Missa Luba setur sterkan svip á myndina. Heitið, Ef..., er fengið að láni úr ýóði Rudyards Kiplings. Nafngiftin mun vera dulið háð því að Kipling hreifst mjög af breska heimsveldinu og mærði það í ljóðum sínum og sögum. Getur einnig að líta ýmiskon- ar skírskotanir til annarra kvikmyndagerðar- manna, Frangois Truffaut, Leni Riefenstahl o.fl. Má loks finna sterk áhrif frá absúrdisman- um, sérstaklega eins og stefnan birtist í leikrit- um tuttugustu aldar. Árið 1973 gerði Anderson framhald af Ef... (If...), Lukkunnar pamfíll (O Lucky Man) þai- sem hann heldur áfram að rekja sögu Travis. Sagan er sögð í svokölluðum picaresquestíl, líkt og Don Quixote eftir Cervantes og Tom Jo- nes eftir Fielding, og svipar mjög til Birtings eða Candide eftir Voltaire. Anderson beitti þar enn djarfari stílbrögðum en í Ef... (If...). Kem- ur hann sjálfur fram í einu atriði og slær sögu- hetjuna í höfuðið með handriti að myndinni. Sagan hefst á skopstælingu á myndum rúss- neska kvikmyndaleikstjórans Sergeis Eisen- steins. Sömu leikarar leika mörg hlutverk í myndinni. Er þetta eitt af fáum dæmum í sögu kvikmyndanna þar sem þetta stílbragð gefur góða raun. í Lukkunnar pamfíl (0 Lucky Man) ber einnig á ýmiskonar hnignunarmerkjum. Háðið er ekki eins beitt. Er myndin í ofanálag þrjár klukkustundir að lengd og ber þolinmæði áhorfandans að lokum ofurliði þrátt fyrir marga góða kafla. Anderson studdist á nýjan leik við verk eftir David Storey í næstu mynd sinni Hátíðabrigð- um (In Celebration). Hátíðabrigði er einfóld út- færsla á samnefndu leikriti Storeys. Þar segir frá öldnum kolanámumanni og samskiptum hans við þrjá syni sína. Sú mynd er svo ólíkt Ef... (If...) og Lukkunnar pamfíl (0 Lucky Man) að furðu vekur að sami maður hafi verið að verki. Myndin er öll í höndum leikhópsins, þar á meðal Alans Bates, Bills Owens og Constance Chapman. Er það til marks um listræna ögun og vald Andersons á miðlinum að hann reynir aldrei að þröngva þeim stílbrögðum sem hann beitti í Ef... (If...) og Lukkunnar pamfíl (0 Lucky Man) upp á hið einfalda verk Storeys. Max Horkheimer bentu raunar á það í frægri grein sinni um menningariðnaðinn um miðjan fimmta áratuginn að ekki væri hægt að skilja á milli listar og lífs einstaklinganna í kapítalísku samfélagi. Menningariðnaður samtímans, sem lýtur í einu og öllu lögmálum markaðarins, hef- ur sogað einstaklinginn og vitund hans inn í sýndarheim þar sem engan mismun er að finna á lífi og list. Menningariðnaðurinn hefur flatt út einstaklingsvitundina, hún er nú aðeins skurðarpunktur fjöldaframleiddra hneigða og tilfinninga. Einstaklingurinn er hættur að gera greinarmun á eigin lífi og lífi bíómyndahetj- unnar eða náungans í sjampóauglýsingunni. Menning vs. efni(shyggia) Adomo og Horkheimer gerðu greinarmun á lágmenningu og hámenningu, menningariðnað- inum og hinum fögru listum. Þetta er ein af grunnandstæðum í menningarumræðu þessar- ar aldar en hún hefur að miklu leyti máðst út þvi að hinar fógru listir hafa á síðustu árum verið að taka lágmenninguna í sátt með því að notfæra sér aðferðir hennar og efni. Skyld þessari andstæðu er önnur sem má segja að hafi lengi legið skilningi okkar og skynjun á menningu til grundvallar en það er hin, að því er virðist, ósættanlega tvennd (há)menningar og efnis(hyggju). Þessi grunnandstæða birtist með skýrum hætti í pistli sem Einar Már Guðmundsson, rit- höfundur, las á Rás 1 síðastliðinn mánudag. Þar leitaðist Einar við að skilgreina menninguna, eins og svo margir aðrir þessa dagana, og sagði (í umorðun minni) eitthvað á þá leið að menning væri það sem fyllti upp í tómið sem efnishyggj- an skildi eftir sig. Menningin er sem sé merk- ingin, hin andlega fæða sem efnishyggjan getur ekki veitt okkur. I framhaldi fjallaði Einar um Seinni myndir Andersons líða fyrir það að margir fyrri samstarfsmanna hans höfðu leitað á ný mið, til að mynda kvikmyndatökumaður- inn Michael Ondricheck og rithöfundarnir Da- vid Storey og David Sherwin. Leikararnir Ric- hard Harris og Malcolm McDowell urðu báðir Hollywood og Bakkusi að bráð. Menn á borð við Anderson áttu æ erfiðara uppdráttar eftir því sem þrengdi að enska kvikmyndaiðnaðin- um. Myndin Britanníuspítali (Britannia Hospi- tal) var óþarfur eftirmáli við ævisögu Travis og að ýmsu leyti tímaskekkja þótt myndin hefði margt sér til ágætis. Háðið var ekki jafnfínt og áður og dró dám af predikunartóni í fyrsta sinn. Myndin reyndist hálfgerð hrákasmíði og kom það öllum að óvörum. Sumir kaflar hennar minna óþægilega á Áfram-myndaröðina og varpa rýrð á fyrri afrek Andersons. Næsta mynd hans, Ágústhvalir (Whales of August), var hugljúft kammerverk um ellina, að mörgu leyti keimlík Hátíðarbrigðum (In Celebration). Líf og list Þrátt fyrir öll þau skakkafóll sem hann varð fyrir á skrikkjóttum leikstjórnarferli sínum var sterkur leikur, jafnvel leikara í minnstu hlut- verkum, og hnitmiðuð hlutverkaskipan aðal kvikmynda Andersons. Þegar hann mátti muna sinn fífil fegri bjó hann enn yfir þessum hæfileika og gat magnað fram hið besta í leik- aranum. Raunsæisstefnan setti sterkan svip á kvik- myndir eftirstríðsáranna allt fram á seinni hluta sjötta áratugarins, og mótaði Anderson og fyrstu verk hans. Þótt oft vottaði fyrir svonenfdu töfraraunsæi i myndum hans, sér í lagi í Ef...(If..), bjó hann ætíð að þeirri þjálfun og reynslu sem hann hafði öðlast við gerð raunsæisverka, t.a.m. íþróttahetjunni (This Sporting Life) og fjölda heimildarmynda. Anderson studdist við einfóldustu frásagn- artækni sem hugsast getur við gerð myndar- innar Hátíðarbrigða (In Celebration); sem fyrr segir veltur verkið allt á leikurunum og textinn látinn ráða ferð. Ef myndin Hátíða- brigði (In Celebration) er borin saman við Ef... (If...) og Lukkunnar pamfíl (0 Lucky Man) kemur vald Andersons á miðlinum ber- lega í ljós. Leikstjórinn lætur sér ekki nægja að beita öllum hugsanlegum stílbrögðum af öryggi og dirfsku, heldur er hann auk heldur gæddur þeim hæfileika, sem hlýtur að teljast öllu sjaldgæfari, að vita hvenær þau eru óþörf. Anderson gat, ólíkt ungu reiðu mönnunum, komið boðskap sínum til skila án reiði og ákafa og temprað skilaboð sín með ákveðinni sér- breskri hæversku og stílbrögðum sem kennd hafa verið við þýska leikskáldið Bertold Brecht. Ekki virðist tilviljunum einum háð að Ef... (If...) telst eflaust með örfáum myndum um uppreisn unglinga sem hafa eitthvert list- rænt gildi umfram boðskap sihn. Utangarðsmaður Er halla tók undan fæti hjá breska kvik- myndaiðnaðinum átti Anderson æ erfiðara uppdráttai'. Hann þótti einþykkur og ófús til þess að laga hugmyndir sínar að kröfum fram- leiðanda. Andúð hans á hernaði, skólakerfinu og öllum sem vildu ráðgast með hans hag hafði fyrir löngu breytt honum í krónískan bylting- arsegg og gert hann erfiðan viðureignar. Hann hlýtur að hafa verið einn af þessum mönnum sem auðvelt er að dást að úr fjarska en eru gersamlega óþolandi í návigi. Anderson lá bet- ur við höggi en margir starfsbræður hans þar sem hann var rammbreskur í efnisvali og anda. Samtímamenn hans, t.a.m. Karel Reiz, Tony Richardson og Jack Clayton áttu hægar um vik og sigldu vestur um haf. Anderson galt þess að hann var enskur í húð og hár þótt hann væri fæddur í annarri heimsálfu, víðs fjarri hinum hvítu klettum í Dover. Hvorki Ef... (If.„) né íþróttahetjan (This Sporting Life) nutu nægrar lýðhylli til að myndir Andersons teldust gróðavænlegar. Þessi fimmtugi uppreisnarseggur varð fyrir þeirri ógæfu að hann þótti ekki eftirsóknar- verður starfskraftur þótt hann væri einn virt- asti leikstjóri Bretlandseyja. Andófsmyndin breyttist óðfluga í hálfgerðan brandara. Varð uppreisnarmyndin brátt út- dauð í Evrópu en vestur í Bandaríkjunum breyttist hún í eins konar skopstælingu á sjálfri sér, í svokallaðar skilaboðamyndir („message movies"). Höfuðeinkenni þessara kvikmynda er að þær fjalla um mikilvæg yrkis- efni sem hafa ekki skipt nokkru lifandi máli í tuttugu ár (Hersveitin eða Platoon) eða taka afstöðu sem gervöll heimsbyggðin getur verið samþykk (Listi Schindlers eða Schindler’s List), (Morðæði eða Natural Born Killers). Óánægjumaður Lindsay Anderson brá oft fyrir sem leikara í myndum annarra leikstjóra, t.a.m. Eldvagnin- um (Chariots of Fire) og Heiðursfanganum (Prisoner of Honor). Er það kaldhæðnislegt til- hugsun að Anderson var oftast látinn leika valdsmannlega embættismenn en Ox- fordhreimurinn og hvítt hárið féll vel að því hlutverki. Ekki fer á milli mála að leikstjórinn var sannur skurðgoðabrjótur, vílaði ekkert fyrir sér, hvorki í efnisvali né efnistökum. Lindsay Anderson var yfirlýstur stjórnleysingi. Hann var of hreinlyndur til að vera hægrisinnaður og ekki nógu leiðinlegur tU að vera vinstrimaður. Þótt hann félli snurðulaust í flokk hinna ungu reiðu manna var hann utangarðsmaður. Fáar hreyfingar virðast geta afborið menn eins og Anderson með góðu móti. Þegar öllu er á botn- inn hvolft gerði Anderson engar málamiðlanir til að semja kvikmyndir sínar að tíðarandan- um. Ef tU vUl verður það til þess að verk hans falla ekki jafnskjótt í gleymskunnar dá og margar myndir samtíðarmanna hans. Sögulok Anderson óx úr grasi þegar breska heims- veldið teygði fálmara sína yfir víðfeðmustu hjá- lendur sem nokkru sinni hafa lotið einu valdi. Englendingar voru ríkasta þjóð heims um síð- ustu aldamót, breska krúnan öxull alheimsins. Erfitt er að gera sér í hugarlund hve dýru verði liðsforingjasonurinn keypti hugsjónir sín- ar. Lindsay Anderson var uppreisnarmaður löngu áður en slíkt komst í tísku. Þurfti hann að súpa seyðið af skoðunum sínum allt til dauðadags, ólíkt mörgum yfirlýstum hugsjóna- mönnum. Eftir ýmsa hrakninga í kvikmyndaheiminum leitaði Ánderson aftur á náðir leikhússins og átti þar margra sigra, setti meðal annars á svið leikrit eftir Simon Gray, Harold Pinter og Jim Cartwright. Síðustu æviár sín helgaði hann leiksviðinu alla krafta sína. Jafnvel leikhús- heimur West End-hverfisins í Lundúnum veitti honum meira athafnafrelsi en breski kvik- myndaiðnaðurinn. Því fer fjarri að Anderson hafi mildast með aldrinum, eins og mörgum aðsópmiklum bylt- ingarsinnum hættir til. Nærri lagi væri að hann hafi forherst með árunum. Ádeilumynd- irnar á áttunda áratugnum, Britanníuspítalinn (Britannia Hospital) og sjónvarpsmyndin Himnasæla (Heaven Heaven) bera þess merki Anderson var jafnhvass og háðskur á gamals aldri og var enn með grænt eitur í æðum þótt e.t.v gæti nokkurrar beiskju og umvöndunar- tóns í þessum myndum. Anderson var óánægjumaður fram í rauðan dauðann. Lífssaga hans er baráttusaga manns við stofnanir, skóla, her, BBC, ríkisvald, kaupahéðna, stjómmálamenn, kóng og kirkju. Lindsay Anderson gaf yfirvöldum langt nef í hinsta sinn og vann með dauða sínum sigur á enn einni stofnun sem gerði tilkall til lífs hans og lima, elliheimilinu. íjölskyldu sem, að hans sögn, var fátæk að ver- aldjegum efnum en rík af menningu hið innra. Ég hygg að þessi andstæðutvennd eigi sér að hluta til dýpri rætur en í andúð á hinu kapítal- íska þjóðskipulagi. Vafalaust má rekja hana aft- ur til rómantískra hugmynda um að listin eigi upptök sín í ímyndunarafli einstaklingsins, i sálarlífi, ef ekki hreint og beint sálarkröm, listamannsins. Það er einnig rómantísk hug- mynd að skáld og listamenn þurfi að hafa þjáðst til þess að geta skapað list. Þjáningin varð sumum lífsstfll á nítjándu öldinni. Heimur- inn varð listamönnum jafnvel eitt allsheijar hryggðarból en um leið ástæða eða kveikja sköpunar þeirra. En er þetta sjálfsögð andstæða? Er það ein- sætt að menning (fagrar listir) og efni(shyggja) séu ósættanlegar andstæður? Þótt ekki vfiji ég mæla efnishyggjunni bót sem slíkri þá tel ég að hér sé um goðsögn að ræða, eða eins og afbyggjendur (deconstruct- ionistar) myndu segja; þetta er aðeins enn ein af hugmyndasmíðum sögunnar sem þarf að rífa niður, tilbúningur en ekki náttúruleg stað- reynd. Með einfólduðum andstæðum sem þess- ari er menningarhugtakið þrengt að ósekju; menning er ekki aðeins það sem fyllir upp í tómið sem efnishyggjan hefur skfiið eftir sig heldur einnig þessi efnishyggja og þetta tóm. Menning hlýtur að vera andinn og efnið og allar hugsanlegai- afurðir þeirra. Hvort menningin er há eða lág er skilgreiningaratriði í hvert skipti en eins og áður sagði hefur sú andstæða að miklu leyti máðst út. Hvort efnishyggja geti alið af sér hámenningu (fagrar listir) er svo spurning sem listamenn dagsins í dag sem eru nánast undantekningarlaust ofurseldir mark- aðskerfinu ættu ekki að þurfa að velta fyrir sér. ÞESS vegna hlýtur menning að vera allt það sem einstaklingarnir taka sér fyrir hendur (jafnvel það að myrða og nauðga) þvi að með þvi eru þeir aö taka þátt í ákveðinni menningartegri orö- ræðu sem er í stöðugri mótun (þannig eru til dæmis hinir norrænu vfkingar, Jack the Ripper og Hell’s Angels menningarleg fyrirbæri). Málverkið er eftir Erró og heitir Hell’s Angels (1975). LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. JANÚAR 1998 7

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.