Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Blaðsíða 12

ÞORPIÐ Ecolonia í Hollandi, bær með 100 húsum í Aaiphen, gæti verið ágæt fyrirmynd
að vistvænu íbúðahverfi.
ORKUHEIMUR Milton Keynes, tilraunaáætiun um vistvæna byggð.
SJALFBÆR ÞROUN A ISLANDI
/
ISLAND er í einstakri stöðu hvað við-
víkur sjálfbærri þróun. Landið er að
umtalsverðu leyti sjálfu sér nægt hvað
viðvíkur orkubúskap, miklar birgðir eru
til af kristalstæru vatni og þjóðin hefur
getað forðast þau erfiðu vandamál sem
margar aðrar þjóðir eiga við að stríða
hvað viðvíkur skorti á hráefnum og
mengun. Engu að síður er það mikilvægt að
gnægð jarðhita og raforku valdi því ekki að
opinberir aðilar komi ekki auga á þau um-
hverfisvandamál sem Reykjavík og aðliggj-
•andi svæði stendur frammi fyrir. Þótt nægileg
orka sé fyrir hendi bendir margt til þess að
„amerískur" lífsstíll og umfangsmikil stóriðja
valdi því að landið verði ekki sjálfbært um
þónokkur ókomin ár.
Ég kom í fyrsta skipti til íslands nú á dög-
unum til að halda fyrirlestur á Mannvirkja-
þingi Byggingarþjónustunnar um vistvænar
byggingar. Þegar ég lít til baka á þessa heim-
sókn eru tvö atriði sem mig langar til að koma
á framfæri. í fyrsta lagi er mjög mikilvægt að
sýna fólki fram á hvað það er erfítt fyrir unga
og dugmikla þjóð eins íslendingar eru að
verða sjálfbær. I öðru lagi þá er alls ekki nógu
mikið gert úr hinu mikilvæga framlagi íslend-
inga við að nýta jarðvarma - a.m.k. ekki hvað
snýr að ferðamönnum. ísland er tvímælalaust
forystuland á heimsmælikvarða hvað viðvíkur
nýtingu jarðhita og getur Uka verið leiðandi í
að flytja út þekkingu á nýtingu vatnsafls. í
heimi, þar sem kolaorka er að ganga til þurrð-
ar og þar sem almennt er viðurkennt að nýt-
ing þessarar orku er skaðleg fyrir veðurfar
heimsins, fær þekking íslendinga á öðrum
orkugjöfum aukið gildi. í meirihluta Evrópu
er helmingurinn af allri kolaorku notaður til
þess að hita, lýsa og loftræsta byggingar og
fjórði hluti þessarar orku notaður til að flytja
þessa orku til notkunarstaða. Á íslandi er
komið til móts við þessa orkuþörf með jarð-
varma og raforku sem kemur í veg fyrir
myndun þúsunda tonna af koltvíildi á ári. En
því miður er hætta á því að bílamenningin
(eða fjórhjólamenningin) dragi úr því sem
áunninst hefur í orkunotkun bygginga.
Á sama hátt er hætta á að góður árangur á
orkusviðinu dragi úr árvekni á öðrum sviðum
- hvað viðkemur umhverfinu almennt og sér-
staklega vistfræðinni. Hugtakið vistvænt um-
hverfi verður til við samspil þriggja þátta -
orku, vistfræði og umhveifis. Vandamálið á
íslandi er að góður árangur í orkugeiranum
kann að hafa leitt til óaðgætni á hinum tveim-
ur sviðunum. Gott dæmi um þetta er stór ál-
bræðsla sem valinn hefur verið staður við út-
jaðar höfuðborgarsvæðisins, þegar komið er
frá Keflavík. Héma fá allir útlendingar sem
heimsækja landið að sjá með eigin augum
meiri háttar áhrif á umhverfið.
Nú er almennt álitið að menntun sé lykill-
inn að vistvænni framtíð. Jafnvægið milli um-
•hverfisgæða, félagslegra framfara og tækni-
breytinga er óstöðugt og pólitískt viðkvæmt.
Það er auðvitað hægt að nota ódýra raforku á
íslandi til þess að fá hingað stóriðju
hvaðanæva úr heiminum, en þá þurfa menn
EFTIR BRIAN EDWARDS
Hugtakið vistvænt umhverfi verður til við samspil
jriggja þátta - orku, vistfræði og umhverfis. Vandamál-
ið á Islandi er að qóður áranqur í orkuqeiranum kann
að hafa leitt til óaðgætni á hinum tveimur sviðunU^T"
Morgunblaðið/Rax.
ÁLVER rfs á Grundartanga: „Það er auðvitað
hægt að nota ódýra raforku á fslandi til þess
að fá hingað stóriðju hvaðanæva úr heimin-
um, en þá þurfa menn Ifka að gera það upp
við sig hvort það gjald sem greiða þarf í
eyðileggingu á þeirri náttúru og fegurð sem
laðar ferðamenn að sé þess virði.“
líka að gera það upp við sig hvort það gjald
sem greiða þarf í eyðileggingu á þeirri nátt-
úru og fegurð sem laðar ferðamenn að sé þess
virði. Landslag er auðlind alveg eins og sjór-
inn og þarf líka sinn kvóta til þess að vemdun
þess sé tryggð. Hugmyndin um „umhverfisaf-
köst“ sem tengd eru efnahagslegum ávinningi
(eins og ferðamálum) gefur til kynna að um-
hverfismat, eitt sér sé ekki fullkomin aðferð
til þess að taka ákvarðanir um þessi mál.
Því er nauðsynlegt að taka upp mat á því
hvemig fyrirhugaðar framkvæmdir em sjálf-
bærar. Til að þetta sé hægt þurfa menn að
sldlja til hlítar samspilið milli áhrifa á orku,
vistfræði og umhverfi auk félagslegra og
efnahagslegra . áhrifa fyrirhugaðra fram-
kvæmda. Það er óafsakanlegt að halda því
fram að vegna þess að sú orka sem notuð er á
íslandi sé að miklu leyti endumýjanleg þá
þurfi menn ekki að gæta vel að umhverfis-
áhrifum á öðmm sviðum.
Öll lönd standa frammi fyrir erfiðum
ákvörðunum í umhverfismálum. Fólksfjölgun,
flutningar í þéttbýli, og betri lífskjör valda
mjög miklu álagi á efnisleg gæði - land, vatn,
orku, málma og hvers konar hráefni. Helm-
ingur af allri orku er notaður í byggingum og
helmingurinn af öllum efnum sem iðnaður
notar er notaður í byggingariðnaði. Um 40%
af vatnsnotkun á sér líka stað í byggingum.
Byggingar og það þéttbýli sem þær mynda
em því lykilatriði þegar stefnt er að sjálf-
bærri þróun.
Sögulega séð, þá emm við að þróast af öld
þar sem auðlinda var neytt í það að auðlindir
séu vemdaðar. I umræðunni um veiðikvóta er
áhersia lögð á að nauðsynlegt sé að taka erfið-
ar skammtíma ákvarðanir til þess að vemda
langtíma hagsmuni. Það sama á við um um-
hverfíð, bæði í þéttbýli og sveitum. Hið flókna
samspil manns og nátúra kemur hvað greini-
legast fram í byggingarlist og landbúnaði. Á
báðum þessum sviðum er landi breytt til
hagsbóta fyrir fólk og á báðum þessum svið-
um þarf að vemda þessa auðlind.
Þessar áherslur, sem nú njóta vaxandi al-
þjóða athygli, er að finna í því samkomulagi
sem undirritað var fyrir íslands hönd í Rio de
Janeiro árið 1992. í Bretlandi er nú unnið að
þremur „aldamótaverkefnum“ þar sem lögð
er áhersla á sjálfbæra þróun, ein þau em:
Jarðarmiðstöð í Yorkshire; Eden-verkefnið í
Comwall og Aldamótahvelfingin í Greenwich.
Öll þessi verkefni em bæði tilraun í vistvænni
hönnun og sýning til þess að fræða fólk um
þessi mál.
Menntun er lykilatriði í því að auka meðvit-
und fólks á þessu sviði. Eftir þessa ferð til ís-
lands finnst mér þar gæta bæði áhrifa frá
Norður-Ameríku og Evrópu. Bifreiðaeign og -
notkun og verslun úr bifreiðum bendir til Am-
eríku, en þéttbýli og miðbæir sveija sig í ætt
við bæi í Evrópu. Að sumu leyti stendur ís-
land þannig á menningarlegum krossgötum -
landið horfir bæði til austurs og vesturs og
líka til norðurs og suðurs. I þessum skilningi
er það líka á krossgötum í umhverfismálum.
Island getur kennt umheiminum mikið í
umhverfismálum, en eins og mörg önnur lönd
þá getur það líka lært mildð af öðram. Eitt af
þeim vandamálum sem ég kom auga á er að
hvergi er nokkur miðstöð til þess að sýna vist-
fræði, orku- eða umhverfismál. í Reykjavík er
engin miðstöð (eins og ráðgerðar era í Bret-
landi og hafa verið byggðar annars staðar, t.d.
Vistfræðimiðstöð Klettafjalla í Colorado) til
þess að kenna og fræða bæði íbúa og ferða-
menn um umhverfismál. Það sem allir sjá era
álbræðslur, vatns- og gufuaflsvirkjanir, græn-
metisframleiðsla í gróðurhúsum og hús sem
nota sólarorku. Allt era þetta einstök atriði úr
umhverfissögu, sem hefur ekki verið skrifuð
eða undirbúin til kennslu.
Ég legg því til að opinberir aðilar fjármagni
ákveðnar framkvæmdir á íslandi, sem er
bæði ungt og þróttmikið land og meðvitað um
umhverfismál, til þess að leggja áherslu á
kynningu og fræðslu á þessu sviði. Tvær hug-
myndir skjóta strax upp kollinum. Önnur
gæti verið fólgin í því að byggja lítið vistvænt
hverfi með t.d. 20 húsum þar sem lögð væri
áhersla á mismunandi atriði hvað viðvíkur
orku og umhverfismálum. Þorpið Ecolonia í
Hollandi (bær með 100 húsum í Aalphen) gæti
verið ágæt fyrirmynd. Bygging þessara húsa
var fjármögnuð að hluta af Orkumálastofnun
Hollands, NOVEM, en þau vora síðan byggð
af byggingarfyrirtækjum í ábataskyni. Þessi
hús hafa vakið mikla athygli og mikill fjöldi
nemenda og ferðamanna hefur skoðað þau.
Fylgst er með rekstri þessara húsa og niður-
stöðurnar gefnar út af Orkuverkefni Evrópu-
sambandsins.
Hin hugmyndin er að vistfræðimiðstöð
verði byggð nálægt miðbæ Reykjavíkur.
Þetta gæti verið upplýsingamiðstöð um vist-
fræði fyrir íbúa borgarinnar og ferðamenn al-
veg eins og Norræna húsið er fræðslumiðstöð
um norræn mál. Ég er þeirrar skoðunar að
þar sem byggingar nota mikið af auðlindum
sé mikilvægt að finna gott jafnvægi milli orku,
vistfræði og umhverfis í þessari byggingu.
Þar sem grundvöllur þessarar miðstöðvar
væri menntun er eðlilegt að hún tengist Há-
skólanum, Verslunarráði og opinberam aðil-
um. Það er líka nauðsynlegt að þessi miðstöð
njóti stuðnings allra pólitískra flokka og sam-
vinnu séríræðigreina, samtaka iðnaðarins,
sveitarstjóma og yfirvalda menntamála. Góð-
ur staður fyrir þessa miðstöð væri einhvers
staðar milli Ráðhúss Reykjavíkur og Háskól-
ans og Norræna hússins - helst nálægt
Tjörninni.
Bæði vistvæna hverfið og vistfræðimiðstöð-
in gætu verið verkefni til að minnast aldamót-
anna eða bara til þess að sýna hvernig ísland
nýtir jarðhita, vemdar viðkvæmt vistkerfi og
fiskistofna og mætir vexti með vemdun. Ein-
ungis með umræðum og menntun geta lönd
náð því að þróun þeirra verði sjálfbær þegar á
heildina er litið.
Ofangreindar hugmyndir fæddust eftir Mannvirkjaþing
um vistvænar byggingar sem haldið var í Reykjavík 23.
okt. ’97. Par koma fram skoðanir höfundar en ekki nauð-
synlega skoðanir Byggingarþjónustunnar eða Háskól-
ans í Huddersfíeld.
GESTUR ÓLFSSON ÞÝDDI.
Höfundur er prófessor í byggingarlist við Hóskólann í
Huddersfield í Bretlandi og hefur m.a. skrifað bæk-
urnar „Towards Sustainable Architecture" og „Green
Buildings Pay"
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 17. JANÚAR i 998