Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Blaðsíða 6

/
Lindsay Anderson
Breski kvikmyndaleikstjórinn
Lindsay Anderson féll í valinn
órið 1994. Anderson vann til
tvennra eftirsóttustu verðlauna
kvikmyndaheimsins, hlaut
Oskarsverðlaun í Hollywood
og gullpólmann ó kvikmynda-
hótíðinni í Cannes. Hann er,
að óliti JONASAR
KNUTSSONAR, einn frumleg-
asti leikstjóri Breta ó ofan-
verðri öldinni. Allt bendir til
þess að }d ær fóu kvikmyndir
sem Anderson skilur eftir sig
standist tímans hvössu tönn.
AFSKIPTI Lindsays Ander-
sons af kvikmyndagerð
hófust þegar hann tók að
skrifa kvikmyndagagnrýni
fyrir breska kvikmynda-
tímaritið Sequence að námi
loknu. Skrif hans í kvik-
myndablaðið fræga Sight
and Sound á þessum árum voru að mestu leyti
vægðarlaust níð um kvikmyndagerð samtím-
ans, sér í lagi þá lognmollu og meðalmennsku
sem honum fannst auðkenna kvikmyndir landa
sinna.
Gagnrýnandinn ákvað nú að standa undir
öllum stóryrðunum, lagði frá sér pennann og
byrjaði að gera stuttar heimildarmyndir.
Stuttmyndir eftir Anderson vöktu athygli
innan tíðar. Arið 1953 gerði hann Fimmtudags-
böm (Thursday’s Children), mynd um heym-
arlaus börn. Þetta verk vann til Óskarsverð-
launa árið 1955 en var ekki sýnt víða. Ander-
son gat því ekki fylgt sigri sínum eftir sem
skyldi.
Andersons var brátt bendlaður við hina
svokölluðu Free Cinema hreyfmgu sem var
eins konar enskt fóstbræðrafélag Cahiers du
Cinéma í Frakklandi. Cahiers du Cinéma var
og er virtasta kvikmyndablað Frakklands.
Þangað átti hinn svonefnda nýbylgja eða
Nouvelle Vague rætur sínar að rekja á sjötta
áratugnum. Free Cinema hreyfingin var í
raun réttri hópur ólíkra einstaklinga sem
áttu það eitt sameiginlegt að vilja ólmir
bjóða ríkjandi hefðum í kvikmyndagerð byrginn.
Árið 1957 bauð Ealing kvikmyndasamsteyp-
an Anderson að gera leikna kvikmynd í fullri
lengd. Nýgræðingurinn þótti ekki þýður í sam-
starfi og neitaði að hagræða verkinu að þörfum
kvikmyndaversins. Verkefnið var gefið upp á
bátinn og Anderson lét tilleiðast að leikstýra
leikritum.
Ævi og slörf
Lindsay Anderson fæddist í Bangalore á
Indlandi árið 1923 þar sem faðir hans gegndi
herskyldu. Hann hlaut þá menntun sem bresk-
um góðborgara sæmir og gekk í einkaskóla í
Cheltenham á Englandi. Anderson hélt síðan
til Oxford þar sem hann lauk háskólanámi.
Hann gerði hlé á námi er hann var kvaddur til
herþjónustu. Hermennskan og skólavistin
mögnuðu upp í honum megna fyrirlitningu á
öllum boðum og bönnum. Þessi upplitsdjarfi
mótþrói í garð hvers kyns yfirboðara fylgdi
honum allt til dauðadags. Segja má að flest
verk hans séu því eins konar uppgjör við þær
stofnanir sem ólu hann og mótuðu og þau gildi
sem þær reyndu árangurslítið að innræta hon-
um.
Árið 1963 gerði Anderson loks kvikmynd í
ftillri lengd og sótti efnið í sögu Davids Storeys
Iþróttahetjuna (This Sporting Life). Söguhetj-
an er skapbráður Rugby-leikmaður. Aðalhlut-
verk lék ungur leikari Richard Harris að nafni.
Myndin var tillag Andersons til svokallaðra
eldhúsvasksmynda. Myndir þessar lýstu hlut-
skipti ungra óánægjumanna meðal verkafólks
á Bretlandi, oftast í hrjóstrugum norðurhéruð-
unum.
Eldhúsvaskurinn tröllreið breskri menningu
á þessum árum. Stefnan var kennd við hinn
unga reiða mann. Ungir reiðir menn komu að-
vífandi utan úr eyðimörkinni og héldu reiðilest-
ur yfir samborgurum sínum. Þessir ungu reiðu
menn, John Osborne, Alan Sillitoe og John
Braine meðal annarra, héldu breskri menningu
í herkví þegar hér var komið sögu. Engin sögu-
hetja þótti gjaldgeng nema hún væri vörubíl-
stjóri eða kolanámumaður. Margir frægustu
rithöfundar Breta, Virginia Woolf, Somerset
Maugham, Evelyn Waugh og fjölmargir aðrii’
listamenn áttu skyndilega ekki upp á pallborð-
ið hjá nokkrum hugsandi manni því að þetta
fólk hafði aldrei keyrt vörubíl eða unnið í kola-
námu. Elli kerling átti eftir að leika hina ungu
reiðu menn grátt. Urðu þeir von bráðar gamlir
reiðir menn. Tíminn leiddi í ljós að æska og
reiði er ekki listrænt aírek í sjálfu sér. Ander-
son var partur af þessari stefnu, að svo miklu
leyti sem hann gat átt hlutdeiíd í einhverri
hreyfingu, og stóð í senn fyrir utan hana.
Neanderthalsmaðurinn sem Harris leikur í
Iþróttahetjunni (This Sporting Life) hefur ein-
hverra hluta vegna haldið sér furðuvel miðað
við hina reiðu ungu menn Sillitoes og Os-
bornes. Ef til vill er ástæða þess sú að reiði
Andersons var í eðli sínu hvorki ungmennafé-
lagslegt andóf gegn valdhöfum eða áskorun um
breytt skipulag heldur einhver rótgróinn þátt-
ur í fasi hans og skaphöfn.
Núll fyrir hegðun
Næsta mynd Andersons, Ef... (If..) er eins
konar tilbrigði við stuttmynd sem franski
stjómleysinginn Jean Vigo gerði árið 1933.
Myndin nefndist Núll fyrir hegðun (Zéro de
Conduite) og var súrrealískt háð um franska
skólakefið. Anderson gerði Ef... (If..) rúmum
35 árum síðar og fjallaði þar um breska einka-
skóla og þá kúgun mannsandans sem honum
fannst eiga sér þar stað. Hlutverk Travis lék
ungur, óþekktur leikari, Malcom McDowell.
GLEIÐLINSUNA
Á MENNINGUNA
Undanfarna dagq hafa menn velt fyrir sér skilgreiningu
á menningarhugtakinu. Hafa sumir viljað tengja það
liststarfsemi en aðrir hafa slcoðað það í miklu víðara
samhengi. Enn aðrir hafa svo litið á menningu sem
andstæðu efnis(hyggju). ÞRÖSTUR HELGASON segist
vera sam Dykkur dví að nota gleiðlinsuna á menningar-
hugta dð en vill leysa upp fyrrnefnda andstæðu.
/
ISLENSK menningarumræða stjórnast
af tilviljunum og vitanlega stendur það
henni fyrir þrifum. Það þekkist varla að
umræða um grundvallarspumingar í
menningarmálum sé stöðug hér eins og
nauðsynlegt væri. Við sjáum kannski vísi
að þessu, eins og til dæmis fjörug skoð-
anaskipti um þjóðernishyggju undanfar-
in ár í blöðum og tímaritum, en iðulega er það
einskær hending sem ræður því hvort slík um-
ræða kemur upp á yfirborðið. Þannig virðist
það til dæmis af algjörri tilviljun að menn hafa
séð sig knúna til að ræða um hið víðfeðma og
óræða hugtak „menning" í fjölmiðlum undan-
fama daga en merking þess ætti auðvitaðað að
vera til stöðugrar endurskoðunar og umfjöllun-
ar.
List og líf
Svo virðist sem upphaf þessarar umræðu
megi rekja til greinar Davíðs Erlingssonar,
dósents í íslenskum bókmenntum, hér í Les-
bókinni fyrir viku en kveikjan að greininni var
pirringur höfundar vegna vandræðagangs í
notkun þriggja einstaklinga á menningarhug-
takinu í fjölrniðlum. Davíð segir að rétt sé að
nota hugtakið í allri vídd þess: „menning er allt
atferði og lag félagsvemnnar mannsins sem
hún hefur til þess og á þvi að vera maður í
samfélagi sínu (sem einnig vísast til með þessu
orði, menning), en með þessu veralagi aðskilur
hún sig frá og hefur sig að eigin trú upp yfir
aðra hópa og þeirra verulag, sem ríkir fyrir ut-
an félagsheimkynni mannsins, að áliti hans.“
Hér er sumstaðar alldjúpt á merkingunni en
það sem Davíð á við er að menning sé allt það
sem maðurinn tekur sér fyrir hendur og skiiur
hann frá öðram dýrategundum.
Ekki er þetta mjög nýstárleg skilgreining á
hugtakinu en henni hefur verið stefnt gegn
þrengri og almennari notkun á því sem gengur
út frá því að menning sé öll listiðkun mannsins.
Sumir hafa jafnvel viijað ganga lengra og segja
að menning sé einungis sá starfi mannsins sem
megi telja til fagurra lista.
Einn af þeim sem Davíð gagnrýnir fyrir of
þröngan skilning á menningarhugtakinu er
Halldór Björn Runólfsson, listfræðingur og
gagnrýnandi. Halldór svaraði gagnrýninni í
viðtali á Bylgjunni síðastliðinn mánudag og
lagði út frá erlendri mynd orðsins, kúltúr (e.
culture). Kúltúr sagði Halldór að merkti rækt
og því mætti skiija íslensku þýðinguna á orðinu
sem mannrækt. Því sagðist Halldór líta svo á
að menning væri einungis það atferli mannsins
sem gerði hann að meiri manni en ekki minni.
Þannig væra til dæmis morð og nauðganir ekki
menning. Og Halldór myndi sjálfsagt heldur
ekki samþykkja það möglunarlaust að
skolpræsamál væra menning eins og Ingibjörg
Sólrún Gísladóttir, borgarstjóri, talaði um í
viðtali á Bylgjunni þennan sama dag.
Til er ung háskólagrein sem nefnist menn-
ingarfræði (e. cultural studies) og má segja að
hún hafi á vissan hátt skorið úr um þetta
ágreiningsefni Davíðs, Halldórs og Ingibjarg-
ar. Menningarfræðin vili nota gleiðlinsuna á
menninguna eins og Davíð og Ingibjörg. Að
hennar mati verður að skoða menninguna, eða
menningarlegt athæfi (svo sem lestur), í sam-
hengi við aðra iðju mannsins (svo sem vinnuna,
fjölskyldulífið, kynhegðun o.s.frv.). Menningin
er tengd lífi einstaklinganna órjúfanlegum
böndum, að mati menningarfræðinga. Þess
vegna hlýtur menning að vera allt það sem ein-
staklingamh’ taka sér fyrir hendur (jafnvel það
að myrða og nauðga) því að með því era þeir að
taka þátt í ákveðinni menningarlegri orðræðu
sem er í stöðugri mótun (þannig era til dæmis
hinir norrænu víkingar, Jack the Ripper og
Hell’s Angels menningarleg fyrirbæri).
Þýsku heimspekingarnir Theodor Adorno og
6 ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 17. JANÚAR 1998