Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 15

MOHAMMED Choukri færir upp fiskinn fyrir Örnólf Árnason á strandstaðnum La Pergola í Tanger.
í við mig í áfengismálunum og full ástæða
til, því að ég gerði lítið annað en að drekka
árum saman, byijaði strax á morgnana og
þjóraði allan daginn þangað til ég hneig út
af. Upphafið á áfengisneyslu minni var að
ég laumaðist gjarnan inn á bari Evrópumann-
anna þegar ég var ellefu eða tólf ára gamall
og drakk það sem þeir skildu eftir í glösun-
um. Ég man enn hvað mér þótti þetta gott,
bæði bragðið og áhrifin."
Þegar þjónninn er búinn að hella upp á
okkur aftur og færa okkur að gjöf tvær patt-
aralegar sardínur í sterkri, rauðri sósu, segir
Choukri: „Ég er fyrsti rithöfundurinn í Mar-
okkó sem skrifar um lífið í lægsta þrepi sam-
félagsins. Það eru margir sem ekki þola að
ijallað sé um þá eymd og það óréttlæti sem
þar ríkti og ríkir enn. Þeir vilja banna slíkar
bækur því þeir segja að þær sverti landið og
þjóðina í augum útlendinga. Ég get vissulega
verið þjóðernissinnaður sem persóna. Til
dæmis ef einhver segir eitthvað ljótt um
Marokkó í viðurvist minni er ég vís til að
taka upp hanskann fyrir land mitt. En sem
rithöfundur er ég ekki þjóðernissinni. Rithöf-
undur sem fæst við að mæra land sitt eða
breytir frásögn sinni til að bæta ímynd þjóð-
ar sinnar, er enginn rithöfundur. Slík sjónar-
mið eiga ekki við í bókmenntum. Ég skrifa
heldur ekki bara fyrir Marokkóbúa eða bara
fyrir arabaheiminn. Ég skrifa fyrir alla les-
endur, hverrar þjóðar og hverrar trúar sem
þeir kunna að vera.“
Talið berst að upphafi rithöfundarferils
hans, meðal annars að hlut bandaríska tón-
skáldsins og rithöfundarins Pauls Bowles
(The Sheltering Sky) í því að skrásetja og
þýða bækur rithöfunda í Marokkó og koma
þeim á framfæri við umheiminn. Bowles hef-
ur verið búsettur í Tanger næstum hálfa öld,
vel þekktur í hópi bandarískra rithöfunda en
öðlaðist e.t.v. ekki heimsfrægð fyrr en nú á
síðustu árum. Auk bóka Choukris hafa ensk-
ar þýðingar Bowles á verkum eftir Mo-
hammed Mrabet, Larbis Layachis, Adbessal-
ams Boulaich og fleiri höfunda runnið út eins
og heitar lummur. Mrabet og Layachi semja
á mohgrebi, tungumáli berba, sem ekki er
til sem ritmál, og tala sögur sínar inn á band.
Choukri er alltaf eins og þrumuský á svip-
inn, nema stöku sinnum þegar gamanmál eru
á döfinni. Þá er eins og sólin brjótist fram
úr skýjunum og lýsi upp andlitið sem snöggv-
ast. _
„Ég var dálítið farinn að fikta við að skrifa
greinar og smásögur og eitthvað af þeim
hafði birst í blöðum hér,“ segir Choukri. „Ég
kynntist Paul Bowles fýrst í ársbyijun 1970.
Það var rithöfundurinn Edouard Roditi, vinur
hans, sem leiddi okkur saman. Hvorki Roditi
né Bowles höfðu lesið neitt eftir mig, því að
þeir kunnu ekki arabísku, en ég sagði Roditi
eina af sögunum. Þá stakk hann upp á að
við færum til Bowles og fengjum hann til
að þýða sögur mínar á ensku. Mér var ekki
ljóst hvernig hann átti að geta það úr því að
ég skrifaði á klassískri arabísku. Þá stakk
Roditi upp á að við notuðum spænsku sem
brú milli tungumálanna.
Enn hafði ég efasamdir um að þetta væri
hægt, t.d. vegna þess að ég sá fyrir mér
vandkvæði á að þýða nokkuð af arabísku án
þess að glata stílnum. Skrif byggjast ekki
síður á stíl en söguþræði. Og stíll er annað
en vandað mál og góð málfræði, annars
væru kennarar bestu rithöfundamir, en sú
er ekki raunin.
Bowles tók okkur vel og það varð úr að
hann þýddi nokkrar smásögur á ensku eftir
munnlegri þýðingu minni á spænsku. Meðal
þeirra er sagan Ilskór spámannsins sem birt-
ist í fíarpers-tímaritinu og vakti allmikla at-
hygli. Paul var mjög ánægður með viðtökurn-
ar og hefur sjálfsagt hugsað með sér að
kannski væri eitthvað í mig spunnið sem rit-
höfund. Við héldum því áfram að þýða sögur
á þennan hátt, þær em alls níu talsins. Nokkr-
ar þeirra komu út í Ameríku í bókinni Five
Eyes,safni smásagna eftir höfunda frá Mar-
okkó.
Storkun Riff-búans
Árið 1972 kom svo hingað til Marokkó
breski útgefandinn Peter Owen, sem nýlega
hafði gefið út bók Larbis Layachi Life Full
of Holes og skáldsöguna Love With a Few
Hairs eftir Mohammed Mrabet, sem Paul
Bowles hafði skrásett fyrir þá á ensku. Peter
Owen hafði auk þess gefið út bækur eftir
Paul Bowles og konu hans Jane Bowles. Því
miður vissi ég ekki að þessi maður hafði
vont orð á sér fyrir að hlunnfara rithöfunda,
en ég komst að því síðar að hann var væg-
ast sagt fastur á fé. Við þessir óþekktu þriðja
heims höfundar og sögumenn, sem Paul Bow-
les léði enskt orðfæri, vomm tilvaldir græn-
ingjar til að plata. Og nú var ég næstur.
Það þekkti mig náttúrlega ekki nokkur
kjaftur í Evrópu, en fáeinar sögur höfðu birst
eftir mig í öðmm Arabalöndum, í bókmennta-
tímaritum í Líbanon, Egyptalandi og írak.
Allir vissu hver uppmni minn var og að þar
væri eftir ýmsu að slægjast. Ég var auðvitað
ólmur að koma mér á framfæri svo að ég
sagði Owen að ég væri þegar búinn að semja
sjálfsævisögu mína. Þetta var ekki fullkom-
lega sannleikanum samkvæmt, en heldur
ekki uppspuni því að ævisagan var tilbúin í
kollinum á mér.
Þá sagði Owen: Komdu hingað á morgun
og við skrifum undir útgáfusamning. Síðan
takið þið Paul Bowles til óspilltra málanna
og látið ekki deigan síga fyrr en ævisaga þín
er komin á ensku. Ég skrifaði undir, fékk
100 sterlingspund, og síðan byrjaði ég að
skrifa söguna á arabísku. Ég þuldi svo fyrir
Paul 2-3 síður á spænsku á hveijum degi og
svo mikið var mér niðri fyrir að ég var alltaf
á undan að semja. Hann granaði aldrei að
ég væri að skrifa bókina jafnóðum. En þegar
verki okkar lauk u.þ.b. tveim mánuðum síðar
sagði ég við Bowles að ég hefði ekki verið
búinn að skrifa staf þegar ég gerði samning-
inn.“
„Hvemig datt þér í hug að gera samning
um sölu á einhvetju sem ekki var til?“ spurði
hann.
„Það er storkun Riff-búans,“ sagði ég.
Við Paul Bowles héldum áfram samstarfi.
Hann þýddi fyrir mig bókina „Jean Genet í
Tanger" sem ég var búinn að skrifa á arab-
ísku. Genet kom hingað 1968 og dvaldi marga
mánuði í Tanger.
Ég kynnti mig fyrir Genet sem rithöfund-
ur, þó að ég stæði varla undir því nafni. Mig
langaði að kynnast honum. Genet hafði ekki
lesið neinar bókmenntir frá arabaheiminum
svo hann vissi ekki hvort ég sagði satt. Hann
þekkti aðallega stráka af götunni, því hann
var upp á karlhöndina. Það var samt ekki
bara kynferðislegt. Hann hafði mikla samúð
með smástrákunum sem vom að basla við
að hafa ofan í sig og gaf þeim peninga og
mat.“
„Þið hljótið að hafa átt talsvert sameigin-
legt, Genet og þú,“ segi ég. „Þið komuð báð-
ir úr neðsta lagi þjóðfélagsins og áttuð báðir
feiknaerfiða æsku, meira að segja afbrotafer-
il.“
„Já, þess vegna tók hann mér líka vel og
var mjög vinsamlegur við mig frá byijun.
Meðan hann dvaldi hér kærði hann sig ekk-
ert um að umgangast Evrópumenn eða Amer-
íkana. Hann vildi vera í hópi innfæddra.“
Aftur förum við að ræða um Bowles og
það er þungt í Choukri því að þeir samstarfs-
mennirnir fyrrverandi eiga nú í illdeilum og
meira að segja málaferlum. Choukri er að
auki nýbúinn að gefa út á arabísku bókina
„Paul Bowles og útlegðin í Tanger" þar sem
ýmislegt misjafnt er sagt um Bowles og verk
hans.
„Paul Bowles gerði mér greiða með því
að þýða bækur mínar og koma þeim þannig
á framfæri,“ segir Choukri. „En hann hafði
engan rétt til að láta prenta á þær höfundar-
réttarstimpil Paul Bowles. Höfundarrétturinn
var minn, en hann tók við greiðslunum og
borgaði mér svo bara það sem honum sýnd-
ist. Því urðu vinslit okkar á milli.“
Mohammed Mrabet
Við Choukri höfum ákveðið að borða sam-
an í dag og hafa þann háttinn á að ég kaupi
físk á markaðnum og hann matbúi hann í
eldhúsi veitingastaðarins La Pergola á strönd-
inni í Tanger. Choukri velur fiskinn af kost-
gæfni, þuklar hann, skoðar tálknin og þefar.
Loks fínnur hann „dþröðu" sem honum líkar.
Hún er tæplega kíló og kostar 260 ísl. kr.
þegar Choukri hefur prúttað við fisksalann
af hörku eins og siður er í Marokkó. Hann
kaupir einnig ferskar kryddjurtir af ýmsu
tagi, heilu knippin, en grænmetið fáum við
á strandbarnum. Við gætum ósköp vel haldið
á þessu en Choukri er líklega minnugur upp-
mna síns og ræður vel eygðan og brosmildan
lítinn dreng í rifínni skyrtu og lélegum skóm
sem burðarsvein.
„Nú er Mrabet hættur að semja nokkuð
því að Bowles er orðinn of gamall og las-
burða til að skrifa niður fyrir hann,“ segir
Choukri á göngu okkar niður brattar brekk-
umar áleiðis til strandar. „Mrabet er skrítinn
fugl. Hann hatast við allt sem fólk kallar
menningu af því að hann hefur svo takmark-
að sjálfstraust og er hræddur um að mennta-
menn líti niður á sig. Honum er meinilla við
mig af því að hann telur að ég sé orðinn svo
mikill bókmenntamaður og vaxinn honum upp
fyrir haus og hættur að láta Paul Bowles
þýða og snurfusa texta mína.“
Ég segi þá að Mrabet sé auðvitað bók-
menntamaður þótt hann skrifi ekki heldur
hljóðriti sögur sínar.
„Það er alveg rétt,“ segir Choukri, „en
hann veit það ekki sjálfur. Mrabet argast út
í bókmenntir og segir að þær séu „tilbúning-
ur“. Hann segir að maður eigi að hafa það
sem rétt er og satt, en ekki að gefa út bæk-
ur fullar af uppspuna. Þetta er náttúrlega
hreint bull. Allar bókmenntir eru í eðli sínu
tilbúningur. Það er ekki til neinn vemleiki
sem hægt er að miðla öðrum í orðum. Við
erum ein með okkar „veruleika“, hver sína
útgáfu. Allt sem við gerum er okkar eigin
prívat-upplifun. Til dæmis þegar við drekk-
um, étum og höfum samfarir er það bara
okkar eigin reynsla og einskis annars. Mra-
bet heldur að sögur hans séu „sannar" af
því að hann eltir uppi gamla karla í kaffihús-
um og tekur upp frásagnir þeirra sem hann
notar svo sem efnivið í það sem hann þylur ,L.
fyrir Bowles. Svo notar Bowles sumt af því
í sögur Mrabets en annað segir Mrabet að
skjóti upp kollinum í sögum eftir Bowles með
einum eða öðmm hætti. Hann er hirðusam-
ur, Paul Bowles, lætur ekkert fara til spillis."
Prettir og sukk
Nú spyr ég Choukri hvernig standi á því
að allir rithöfundarnir af hans kynslóð í
Marokkó skrifi í anda prakkarasagna, þ.e.a.s.
„picaresque" stílnum sem ættaður er frá
Spáni og á frægasta fyrirmynd í „Lazamsi
frá Tormes".
„Ég skrifa ekki í prakkarastíl,“ segir Cho-
ukri. „Að vísu er mikið um brögð og pretti 'v'
í sögum mínum, en þannig er lífið hér. Tang-
er lifir á prettum. Án pretta myndi Tanger-
búinn leggjast upp í loft og geispa golunni."
Þegar ég hlæ að þessum ummælum Cho-
ukris, segir hann: „Þetta er alveg satt. Per-
sónuleiki Tanger-búans er þannig að hann
er ólmur að græða peninga en vill ekki leggja
á sig neina vinnu. Hann vill fá allt upp í
hendurnar án þess að svitna. Sagt er um
Tanger-búann: Hann hefur augað á sjónum,
eyrað á hviksögunum og rassinn á steini.
Þetta er góð lýsing, því að Tanger-búinn sit-
ur eins og klessa og bíður eftir að eitthvað
reki á fjörur hans.
Ef ég hefði fæðst í annarri borg, Tetouan,
Casablanca eða Marrakech, myndi ég skrifa
öðruvísi. Tanger er miklu alþjóðlegri, og fleiri.y
vindar blása hér. Borgin er ekki „týpísk" og
stílhrein eins og Fez, Taroudannt eða Marr-
akech. Hér í Tanger sullast saman í eina
súpu mislitir straumar mannkynsins.“
Þegar við erum komnir í eldhúsið og Cho-
ukri byijaður sneiða niður grænmeti til að
leggja undir fískinn í steikarfatið spyr ég
hann hvort eitthvað sé eftir af þeirri spillingu
sem Tanger var áður alræmd fyrir.
„Nei, þetta er mestallt farið,“ segir hann.
„Það eina sem það hefur skilið eftir sig er
„nostalgía", fortíðarþrá. Rauðljósabarirnir,
hórukassarnir, piltahúsin og allt heila svínarí-,
ið horfið. En ljúfsár minningin situr eftir.“
„Ég sé að það er meira að segja búið að
loka tehúsinu hennar maddömu Porte,“ segi
ég, „þar sem fínna fólk bæjarins kom saman
til hanastéls- og sjússadrykkju, þegar ég var
hér tíður gestur á áttunda áratugnum.“
„Synd að við skyldum ekki þekkjast þá,“
segir Choukri og mylur kryddjurtir yfir físk-
inn. „Þá var ég nefnilega stöðugt á skallan-
um. En ég drakk aldrei á svo dýrum stöðum.
Meira að segja Bowles, Boroughs og Gins-
berg fóru þangað ekki nema múraðir gæjar
á borð við Tmman Capote, Gore Vidal eða
Tennessee Williams væra í bænum og borg-
uðu brúsann."
Talið berst að Zoco chico, aðaltorgi medín-
unnar, gömlu borgarinnar, en þar var mið-
stöð svallsins í Tanger meðan borgin laut -
alþjóðlegri stjórn, frá 1912 til 1956.
„Kránum við Zoco chico var lokað 1958,
tveim ámm eftir að Marokkó varð sjálfstætt
ríki,“ segir Choukri. „Þá var öll áfengissala
bönnuð í medínunni. En áratug síðar upp-
hófst nýtt blómaskeið á Zoco chico þegar
hipparnir gerðu innrás sína, strákar og stelp-
ur í neðanafklipptum gallabuxum, með poka
á baki og hasspung í leðuról um hálsinn.
Þetta unga fólk hersat torgið fram á áttunda
áratug. Þarna voru stöðugt að takast á, eða
rekast á, evrópsk menning og íslömsk. Bók
mín „Zoco chico“ fjallar um þetta tímabil,
þegar margt gerðist hér, bæði jákvætt og
neikvætt.
Kynnin við unga Evrópufólkið ýttu enn frek-
ar undir löngun okkar hér að læra meira sjálf-
ir, þrá eftir nýrri og betri tíð hér í landi með-
öflugri menningu og upplýsingu. Við þráðum
heitast það sem hippamir vom að flýja.“
Húsbeendur og h|ú
Ég spyr Choukri um áhrif fyrmefndu rithöf-
undanna útlendu sem hér dvöldu svo oft og
lengi. Choukri segir að þeir hafí haft talsverð
félagsleg áhrif og breytt mörgu í lífi þeirra
sem þekktu þá. En áhrif þeirra á skrif inn-
lendra rithöfunda telur hann lítil eða engin.
„Fáir þessara höfunda skrifuðu nokkuð um
Tanger," segir Choukri. Hann þegir augna-
blik, enn þyngri á svip en venjulega, rennir
fiskskúffunni inn í ofninn, lokar honum og,
segir svo: „Það er eitt sem þú verður að skilja.
Það var ákveðin fjarlægð milli þessara Vest-
urlandamanna og Marokkóbúanna, eins kon-
ar veggur eða regindjúp. Það var aldrei neitt
jafnræði með þeim. Marokkóbúarnir voru^.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997 1 5