Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1997, Blaðsíða 8

TÆKNIOG SKOLASTARF
EFTIR
ATLA HARÐARSON
Menn mega ekki glepjast
til aó halda aó einföld
notkun nútímatækni eins
og tölvuleikjg eóa far-
síma færi mönnum mikinn
skilning ó henni. Flestir
sem hangg lon og don
yfir tölvuleikjum hafg
engan skilning á tölvu-
tækni. Nútímatækni er
bæói mun fjarlægari
hversdagslegri reynslu
af náttúrunni og þeirri
náttúrufræói sem kennd
er í skóla en tæknin var
fyrir 50 árum.
EG HEF kennt við framhaldsskóla
í rúman áratug og þykist viss
um að unglingar nú til dags séu
að ýmsu leyti betur að sér en
fyrir 20 eða 30 árum. Þeir hafa
víða farið og aflað sér fjölbreyti-
legrar reynslu, stór hluti þeirra
hefur stundað nám í tónlistar-
skóla, æft með íþróttafélagi, tekið þátt í leik-
sýningum og öðrum listviðburðum og yfir-
gnæfandi meirihluti fer í framhaldsskóla. Að
einu leyti eru þeir unglingar sem ég hef kynnst
þó furðulega frumstæðir. Þeir hafa ótrúlega
lítið vit á tækni.
Þeir kunna að vísu að nota flókin tæki eins
og bíla, tölvur, hraðbanka, myndbandstökuvél-
ar og farsíma. Þegar ég segi að þeir hafi lítið
vit á tækni á ég við að þeir hafi litla eða enga
hugmynd um hvernig þessi tæki virka og séu
upp til hópa ófærir um að tengja reynslu sína
af tækninni við það sem þeir læra í raungrein-
um eins og efnafræði og eðlisfræði. Þessu
fylgir að áhugi á tækni- og raungreinanámi
er lítill, sárafáir framhaldsskólanemendur velja
eðlisfræði- og tæknibrautir og það er vaxandi
skortur á menntuðu fólki í tækni- og raun-
greinum.
Á þessu eru sjálfsagt margar skýringar.
Ein sem ég held að vegi þungt er hvað nútíma-
tækni er flókin. Hversdagslegir hlutir eins og
hemlakerfi í bíl, geislaspilari, farsími og
myndavél innihalda hugbúnað sem er erfitt
að tengja við gang náttúrunnar og örrásir sem
eru ósýnilegar og byggjast á tækni sem þarf
langt nám til að skilja. Það er löng leið frá
undirstöðuþekkingu á náttúrunni að skilningi
á tölvu- og rafeindatækni nútímans. Fyrir
hálfri öld var þetta ekki svona. Þá var vel
mögulegt fyrir unglinga að skilja hvemig bif-
reið, hljómflutningstæki, sími og myndavél
virkuðu og tengja reynslu sína af þessum
tækjum við fróðleik um náttúruna. Fyrir 20
árum var líka mun algengara en nú að ungling-
ar fengjust við að lappa upp á bilaða bíla,
smíða magnara og móttökutæki og framkalla
ljósmyndir.
Einföld tilraun með spólu og járnkjama
getur skýrt nokkurn veginn hvað gerist þegar
gamaldags sími hringir eða dyrabjalla klingir:
Straumurinn í spólunni segulmagnar kjarnann
svo hann kippir að sér litlum járnhamri sem
um leið slær á skjöld eða bjöllu, loftið titrar
og við heyrum hljóð. Það er öllu erfiðara að
skilja hvernig nútíma farsími hringir. Við get-
um rifið hann í sundur en við erum engu
nær, við sjáum enga hluti sem hreyfast, engan
hamar sem slær á bjöllu eða neitt annað sem
hægt er að tengja við hversdagslega reynslu
af því að mynda hljóð eða einföld sannindi í
náttúrufræði eins og þau að hljóð er bylgju-
hreyfmg.
Það er ekki nóg með að vélar eins og bílar,
TÆKNIBYLTING fyrr á öldinni: Fyrstu bílaviðgerðamennirnir voru einskonar náttúrubörn í tækni og gátu séð af eigin hyggjuviti og
reynslu hvað var að, ef eitthvað bilaði.
EITT ER að nota tölvu og annað skilja hvrnig hún vinnur. Myndin er frá tölvufram-
leiðslu hjá Hewlett-Packard.
sími og hljómflutningstæki séu orðin mun
óskiljanlegri en áður var. Leikföng barna eru
það líka. Sum klassísk leikföng eins og skopp-
arakringla, þeytispjald, teygjubyssa, mekkanó
og flugdreki voru vel til þess fallin að kynna
heim tækni og raunvísinda fyrir börnum.
Tölvuleikir og sjálfvirk rafeindastýrð nútíma-
leikföng gera það mun síður.
Menn mega ekki glepjast til að halda að
einföld notkun nútímatækni eins og tölvuleikja
eða farsíma færi mönnum mikinn skilning á
henni. Flestir sem hanga lon og don yfir tölvu-
leikjum hafa engan skilning á tölvutækni.
Amman sem situr inni í stofu, hristir hausinn
yfir ofbeldinu á tölvuskjánum og pijónar eftir
uppskrift í blaði, er skrefi nær því að skilja
heim tölvanna en barnabarnið sem situr með
hverja taug þanda og drepur allt sem hreyfist
á skjánum. Hún kann þó að lesa pijónaupp-
skriftir sem eru í eðli sínu nauðalíkar tölvufor-
ritum og gæti með hliðsjón af þeim botnað
töluvert í hvernig forrit eru hugsuð. Þetta er
eitt dæmi af mörgum um hvernig vald á ein-
faldri tækni, t.d. pijónaskap, getur verið lyk-
ill að skilningi á flóknari tækni, t.d. tölvum.
Nútímatækni er bæði mun fjarlægari hvers-
dagslegri reynslu af náttúrunni og þeirri nátt-
úrufræði sem kennd er í skóla en tæknin var
fyrir 50 árum. Ein afleiðing þessa er að þeir
sem alast upp nú öðlast síður skilning á tækni
og raunvísindum en foreldrar þeirra sem ólust
upp við einfaldari tækni. Þetta hygg ég að
sé ein ástæðan fyrir minnkandi áhuga ungl-
inga á raunvísindum og takmörkuðum skiln-
ingi þeirra á heimi tækninnar.
Raunvísindin hafa fært mönnunum skilning
á heiminum og alið af sér tækni sem gerir
mönnum mögulegt að komast af án þess að
vita mikið um lögmál efnisheimsins. Tækni
nútímans hlíflr okkur í vissum skilningi við
veruleikanum. Til að breyta ull í fat og mjólk
í mat þurftu forfeður okkar að hafa meira vit
á veruleika náttúrunnar en við þurfum til að
raða vörum í innkaupagrind og skrifa undir
vísanótu.
Getur verið að hátæknisamfélagið grafi
beinlínis undan skilningi á tækni- og raunvís-
indum og eyðileggi þannig sínar eigin undir-
stöður? Já og nei. Það gerir mönnum mögu-
legt að lifa án þess að skilja gang náttúrunn-
ar eða hugsunina á bak við tæknina, en það
veitir mönnum líka margvísleg tækifæri til
náms. Vandinn er að nýta þessi tækifæri á
uppbyggilegan hátt.
Nú spyr kannski einhver hvað ég sé eigin-
lega að rausa. Er ekki nóg að menn kunni
að nota tæknina? Get ég ekki notað ritvinnslu-
kerfi án þess að skilja hvernig tölvan virkar
og forritið er hugsað? Get ég ekki stöðvað
bifreið án þess að skilja tölvustýrð hemlakerfi
og notið tónlistar af geisladiskum án þess að
hafa hugmynd um hvernig leiserljós myndast,
hvaða munur er á stafrænum og myndrænum
upptökum og hvernig merkjareiknir virkar?
Jú að vísu. En ef heil kynslóð elst upp án
þess að botna neitt í þessum og þvílíkum hlut-
um þá er úti um frekari tækniframfarir, þá
verður veruleiki nútímans líka framandi og
jafnvel fjandsamlegur í augum fólks og það
dregur úr möguleikum þess á að nýta tæknina
af skynsamlegu viti. Hætt er við að í stað
raunverulegs skilnings á heiminum komi hind-
urvitni eða einhver önnur uppfylling í það vits-
munalega tómarúm sem myndast þegar hugs-
un manna og þekking er ekki í samræmi við
veruleikann sem við blasir allt um kring.
Við íslendingar höfum komist upp með að
sinna tæknimenntun og raungreinakennslu
með hangandi hendi. Við höfum hingað til
ekki iifað á eigin tækniþekkingu eins og t.d.
Danir og Svíar. Þess í stað höfum við keypt
útlend tækniundur og borgað fyrir með fiski.
En fiskurinn dugar ekki til að borga fyrir
endalaust magn af innfluttri þekkingu. Eigi
mannlíf að þróast hér á næstu öld þurfa lands-
menn sjálfstætt vald á þekkingunni, annars
fer efnahagslíf okkar í vaskinn og ekki bara
efnahagslífið heldur menningin líka.
Listir, heimspeki og mannvísindi verða að
byggjast á einhveijum skilningi á veruleikan-
um og án þekkingar á raunvísindum og tækni
nútímans verður þessi skilningur grunnur og
yfirborðslegur og menningin ómerkileg að
sama skapi. Það er efni í aðra grein að
rökstyðja þessa fullyrðingu. Hér læt ég duga
að minna á að skilningur manna á sjálfum sér
og myndhverfingarnar sem þeir nota til að
skýra fyrir sér veruleikann eiga sér meðal
annars rætur í heimi tækninnar. Á miðöldum
snerust mylluhjól í lækjum og ám suður um
alla Evrópu, tannhjól og öxlar færðu afl
straumvatnsins að sagarblaði, kvernsteini og
físibelg í smiðju. Hið hverfanda hvel var tákn
fyrir örlög karla og hjartalag kvenna. Á síð-
ustu öld þegar gufuvélar blésu og ventlar flaut-
uðu í eimreiðum og fljótabátum urðu þrýsti-
katlar að táknmynd sálarlífsins. Gleggsta
dæmið um þetta er sálarfræði Sigmundar
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 1997