Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.1997, Blaðsíða 3

l.lSBOk MORGLNBLAÐSBVS ~ MENNEVG LISTIH
29.tölublað - 72. árgangur
EFNI
Auga
aldarinnar, er heiti á grein eftir Þorra
Jóhannsson og fjallar um sýningu í Madrid
um hinn heimsfræga, spænska kvik-
myndagerðarmann, Luis Bunuel, sem
starfaði í útlegð í Mexíkó í 30 ár eftir
sigur fasista. Þesi sýning í Menningarmið-
stöð Soffíu drottningar þykir afbragðs
vel gerð og skoðandinn kemst vel inn í
hugarheim Bunuels.
Eiríkur
prestur í Vogsósum i Selvogi hefur orðið
þjóðsagnapersóna fyrir fjölkynngi, en við
nánari athugun kemur Hjós vammlaus
maður og innhverfur, sem aldrei kvæntist
og var barnlaus, segir Konráð Bjarnason
fræðimaður í grein um Vogsósaklerkinn.
Yfir Sandinn
Það er annar hluti greinar Tómasar Ein-
arssonar sem hér birtist og fjallar um
hrakninga og villur, sem menn lentu í
fyrr á tímum, þegar farið var yfir
Sprengisand ýmist ríðandi, gangandi eða
á skíðum. Sumir náðu aldrei í áfangastað
og meðal þeirra er Starkaður sá, sem
átti unnustu syðra og varð úti undir steini,
sem síðan er við hann kenndur.
Ofvirkni
er heiti á 6. grein Þorsteins Antonssonar,
rithöfundar, um farvegi þeirra, sem eru
öðruvísi. Meðal ofvirkra ólátabelgja, sem
margir kannast við, er teiknimyndaper-
sónan Denni dæmalausi, en einkennin eru
t.d. óeirð, athyglisbrestur, ómarkviss at-
hafnasemi og afbrigðilegt málfar.
Þrír eldar
er útilistaverk eftir Huldu Hákon sem
vígt var i bænum Vefsn í Nordland-fylki
í Noregi fyrr í sumar. Verkið er eitt 33
verka sem listamenn um heim allan voru
beðnir um að vinna fyrir jafnmarga bæi
í fylkinu. í samtali við Lesbókina segir
Hulda frá verkinu sem var þijú ár í
vinnslu.
ON lceland 1997
nefnist sýning sem hefst i Nýlistasafninu
um helgina en þar verða sýnd verk mynd-
listarmanna sem vinna í tímatengda miðla.
Hulda Stefánsdóttir kynnti sér dagskrána
og ræddi við Hannes Lárusson sem haft
hefur umsjón með verkefninu.
JÓHANN GUNNAR SIGURÐSSON
ÍVAL
Riddarinn hallast við brotinn brand,
bærist hans kalda vör:
„Nú er dauðinn að nálgast mig,
nú er mér horfið fjör.“
Riddarinn hallast við brotinn brand,
blæðir hans djúpa und:
„Lífið var áður svo Ijómandi bjart,
nú lokast hið hinsta sund.“
Riddarinn hallast við brotinn brand,
bleik er hans unga kinn:
„Ekki er ég vitund hræddur við hel,
en hefndu mín, vinur minn.“
Riddarinn hallast við brotinn brand,
bíður hans mannlaust fley:
„Ég ætlaði að vinna mér fé og frægð
og festa mér unga mey. “
Riddarinn hallast við brotinn brand,
brosir svo hægt og rótt:
„Kóngsdóttir fyrir handan haf,
lyartað mitt, góða nótt. “
Jóhann Gunnar Sigurösson, 1882 - 1906, fæddist að Milclaholtsseli í Mikla-
holtshreppi. Hann orti Ijóó og somdi smósögur og eftir daga hans kom út
bókin,- Kvæði og sögur (1909).
Forsíðumyndin er af útilistaverki Huldu Hókon, Þrír eldar, í Vefsn í Noregi.
RABB
VINNUBRÖGÐ
SEM ENGU SKILA
Um daginn varð á vegum
mínum hefti af banda-
ríska tímaritinu „Time“.
Á forsíðu þess var mynd
af Babelsturninum og
hjá honum stóð að helm-
ingur tungumála heims-
ins ætti ekki annað fyrir
sér en deyja út og var
spurt, hvort það skipti máli. I grein sem
forsíðumyndin vísar til er sagt að þar sem
tjáskipti, ferðalög og viðskipti séu að gera
heiminn sífellt minni, deyi tungumál nú
út með ógnvænlegum hraða.
Sagt er að um það bil 6.500 tungumál
séu nú töluð í heiminum og séu mörg
þeirra í stórhættu eða þá um það bil að
hverfa. Málfræðingartelja að eitthvert
tungumál deyi út einhversstaðar í heimin-
um allt að því aðra hverja viku. Michael
Krauss, sérfróður um tungumál í hættu,
við Fairbanks-háskólann í Alaska, telur
hættu á að 95% af tungumálum heimsins
deyi út á næstu öld ef fólk bregðist ekki
hart og fljótt við vandanum.
En er eitthvað að óttast þótt þannig
fari? Tungumál er, þegar öllu er á botninn
hvolft, tæki okkar til að skilja hvert ann-
að, og ætti því beinlínis að vera hagræði
að því fyrir fólkið í heiminum að tungumál-
unum fækki og sem flestir tali sama mál,
svo það eigi auðveldara með að skilja hvert
annað án þess að eyða fyrst ótæpilegum
tíma og fyrirhöfn í að læra framandi tung-
ur sem lærast þó aldrei til hlítar nema
fyrir langdvöl í viðkomandi landi.
Já, það er mikið að óttast. Með hveiju
töpuðu tungumáli glatast heill menningar-
heimur. Eins og dauði dýralífs á tilteknu
svæði gerir það fátækara, gerir glataður
menningarheimur viðkomandi svæði aum-
ara, þeim andlegu fjársjóðum sem þar
sköpuðust verður fleygt í ruslagáminn og
ruðurnar vekja ekki áhuga neinna al-
mennilegra manna. Sú þjóð, sem ekki
stendur vörð um menningu sína og tungu,
líður undir lok og má líða undir lok. Að
slíkri þjóð er engin eftirsjá.
Og við þessa hugsun staldraði ég.
Hættan blasir við, á því er enginn efi,
en ég trúi því ekki að þjóð eins og okk-
ar, sem barðist eins og ljón fyrir sjálf-
stæði sínu og tungu eigi eftir að lyppast
niður í þeim amlóðahætti að glata tungu-
máli sínu.
Víst er erfitt að standa vörð um mál
sem aðeins milljónarfjórðungur talar og
við ættum aðgang að ólíkt meiri fjölda
af íbúum heimsins og menningu þeirra ef
við töluðum t.d. ensku, spænsku eða kín-
versku. En lætur nokkur þjóð sem er annt
um menningu sína, hana í skiptum fyrir
aðra og framandi menningu, hversu góð
sem hún annars kann að vera? Ekki trúi
ég því.
En til þess að þetta fari ekki á verri
veg þarf að taka upp markvissa baráttu
fyrir vernd málsins og auðgun þess. Ekki
með því að búa til sérviskuleg orð yfir það
sem tjáð hefur verið mannsöldrum saman
með öðrum orðurn, jafnvel þótt þau hafi
ekki þótt vera gallalaus fyrsta kastið.
Ekki með því að taka upp hallærisorð eins
og Mexíkói og mexíkóskur, fyrir orð sem
voru löngu orðin föst í málinu, mexíkani
og mexíkanskur, enda þótt ending þeirra
kunni að minna nokkuð á enskar ending-
ar. Við megum ekki þjást af svo miklu
ofnæmi gagnvart enskunni að við þolum
ekkert orð sem ber keim af því máli. Það
minnir á einstaka málfarslega hreinlífis-
menn sem eru enn að betjast við „dönsku-
slettur". Mér flýgur einnig í hug orðið
„hómi“ sem ágætur og velviljaður maður
vildi láta koma í stað orðsins „hommi“ sem
allir nota. í því sambandi dettur mér í hug
annar íslenskuvinur sem spurði afgreiðslu-
stúlku í búð hvort hún ætti til „togs-
meygju“ (teygju). Stúlkan roðnaði við og
sagði: „Nei, en ég held þær fáist í apótek-
inu.“
Nei, við vinnum ekkert á með svona
asnalegum vinnubrögðum. Við verðum að
muna að íslenskan hefur drukkið í sig
fjölda erlendra orða á undanförnum öldum
og gert þau íslensk. Auðvitað heldur sú
þróun áfram. Laxness sagði eitt sinn að
rithöfundur notaði þau orð sem hann
þarfnaðist til þess að gera listaverk sitt
eins úr garði og hann óskaði, hvort sem
þau væru íslensk eða erlend. En við þurf-
um að ráðast að vandanum við rætur hans.
Kenna börnunum að tala skýrt og rétt
mál frá upphafi, með því að lesa fyrir þau
og láta þau lesa, láta þau læra utanbókar
vísur, kvæði ogtalshætti, sem við lærðum
sjálf í bernsku, og ef því er ekki sinnt á
heimilunum verða skólarnir að skerast í
leikinn og sleppa ekki hendinni af nemend-
unum fyrr en þeir geta talað og skrifað
tungumál sitt skammlaust. Mér er ljóst
að margir foreldrar og sumir kennarar eru
lítt til þessa fallnir fyrir slælega menntun
sína og andlega fátækt. Og mér er líka
ljóst að kennslustarfið verður að efla til
góðra hluta og búa kennurum þau launa-
kjör að gáfaðir og hæfir menn fáist til
þeirra starfa, svo að hægt verði að losa
stéttina við óhæfa starfsmenn. Okkur er
deginum ljósara hversu málfari hefur
hrakað meðal nokkurs hluta íslensks
æskufólks. En það er ekki aðeins æsku-
fólkið sem talar vont mál með óskýrum
framburði. Jafnvel þulir í sjónvarpi og við-
mælendur þeirra láta út úr sér ambögur
og málvillur sem ekki heyrðust fyrir nokkr-
um áratugum. Þulur verður að vera það
vel að sér í íslensku máli að hann geti
leiðrétt augljósar málvillur í textanum sem
hann les. Við segjum ekki að bátur brotni
í spað, heldur í spón. Við segjum ekki:
„hann hríndi eins og barn“, heldur „hrein“,
við spyijum ekki: „Ert þú með eitthvað
uppi í handraðanum?“, við segjum ekki:
„flest eru þetta harmlausar tegundir“, við
segjum ekki „hitinn kólnaði“ og við segjum
ekki að Napóleon hafi sigrað hveija orr-
ustuna á fætur annarri og ekki heldur að
Spánveijamir hafi fundist „heilir á
höldnu." Allt eru þetta dæmi úr sjónvarp-
inu og hefur Stöð 2 vinninginn í fram-
leiðslu slíkra málblóma.
Augljóst er að taka verður á svo um
munar til þess að vemda tunguna. Ekkert
kák dugir, heldur barátta sem byggð er á
viti. Það þýðir t.d. ekkert að koma með ■
skrár yfir hin einu sanníslensku manna-
nöfn sem nota megi hér á landi en láta
sem menn sjái ekki að þorri landsmanna
gefur þessum reglum langt nef. Baráttan
fyrir því að nota orðið „hönd“ í nefnifalli
og þolfalli er löngu töpuð og skiptir ekki
miklu máli, finnst mér. Öll tungumál breyt-
ast nokkuð með tímanum og ræður notkun
fólksins mestu um hvaða orð ná fótfestu
og hvaða breytingum þau taka. Orðin
„þota“ og „þyrla“ eru góð dæmi um ágæt-
ar tillögur sem sigruðu á augabragði. Og
hvað sem moðhausar segja er frábær að-
ferð til að kenna börnum gott mál að láta
þau læra utanbókar - en aðeins ljóð og
laust mál af því besta sem finnst í menn-
ingu okkar.
TORFI ÓLAFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ1997 3