Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.1997, Blaðsíða 4

RÍKISBÁTARNIR, 36 lesta, í smíðum 1945-47.
ÖLD FRÁ
FÆÐINGU
ATHAFNA-
MANNS
EDTIR ÞÓRHALL GUTTORMSSON
Áttunda apríl síóastlióinn hefói Einar Sigurósson,
bátasmióur á Fáskrúósfirói, oróió eitt hundraó ára
gamall. I sumar reisir Verkalýós- oq siómannafélaq
Fásknjósfjaróar honum varóa og heiórar minningu
stórbrotins velgiöróarmanns og máttarstólpa
byggóarlagsins.
Vert er að minnast þess manns
sem gerði sjávarplássið Fá-
skrúðsfjörð að stórveldi í
bátasmíði á Austfjörðum og
þótt víðar væri leitað um
strendur landsins. Talið er
að fyrr á öldum hafi aust-
firskir bátar verið minni en
í öðrum landshlutum. Á tímabilinu 1397-
1570 munu 27 teinæringar (með fimm árar
á borð) vera nefndir í Fornbréfasafni en
enginn þeirra á Austurlandi og frá 1186
til 1570 eru engir áttæringar nefndir fyrir
austan en a.m.k. 43 annars staðar. Nokk-
urra sexæringa mun þó vera getið. Fram
á fyrsta tug þessarar aldar var svipað uppi
á teningnum, stærstu bátar í eigu íslend-
inga voru ekki austfirskir. Því er líklegt að
Austfirðingar hafi einkum notast við fjögra
og tveggja manna för og í litlum mæli sex-
æringa. Ástæða þess að austfirskir bátar
voru ekki stærri er sú að ekki var róið fyr-
ir Austurlandi á vetrum, heldur um sum-
ur,vor og haust. Til sóknar á miðin á þeim
árstímum þurfti ekki stórra báta við. Alveg
fram til þessarar aldar voru bátar á Austur-
Iandi smíðaðir úr rekaviði eða viði úr strönd-
uðum skipum, að því er heimildir greina.
Svo sem kunnugt er varð sú umbylting
í austfirskri útgerð á síðustu áratugum 19.
aldar að Færeyingar og síðar Norðmenn
tóku að flykkjast á fískimiðin fyrir Austur-
landi. Bjarni Sæmundsson fískifræðingur
tók svo til orða (1898) að „allur veiðiskap-
ur er nú á Austfjörðum með útlendara (fær-
eysku og norsku) sniði en nokkurs staðar
annars staðar á landinu" og í byijun þessar-
ar aldar voru langflestir austfirskir bátar
smíðaðir erlendis.
EN HÉR er átt við árabáta því
þegar bjarma tók af nýrri öld
hélt tími vélbáta innreið sína
á Austfirði. Stefán Th. Jóns-
son á Seyðisfirði var þar frum-
kvöðullinn, keypti hann árið
1904 mótorbát í Danmörku.
Var báturinn látinn heita
Bjólfur og kom til landsins í aprílmánuði.
Þegar í stað lukust augu útgerðar- og sjó-
manna upp fyrir því að þar var komið fley
sem fengur væri í. Stefán auglýsti að þeir
sem vildu gætu pantað hjá sér mótor og
bát „ ... hingað kominn með öllum áhöld-
um ... “ Er ekki að orðlengja það að inn-
fluttum dönskum bátum fjölgaði svo ört
hér á landi að ekki leið á löngu þar til dansk-
ar bátasmíðastöðvar höfðu ekki undan að
sinna eftirspurn frá Islandi. Hlaut þá að
draga til þess sem raunin varð að íslending-
ar kæmu sjálfir á laggirnar bátasmíðastöðv-
um.
En áður en drepið verður á austfirskar
bátasmíðastöðvar þykir hlýða að lýsa í
stuttu máli, landkröbbum til hægðarauka,
gerð hinna fyrstu innfluttu vélbáta. Þeir
voru súðbyrtir tvístefnungar eins og það
er kallað, með því er átt við að borðin í
skrokknum mynduðu skarsúð þar sem hvert
borð, talið að ofan, gekk að hluta yfir á
næsta borð fyrir neðan og stefni voru að
framan og aftan(skutur). Borð og bönd
(v-laga máttarviðir sem liggja þvert um
bátinn og borðin eru boltuð og hnoðnegld
gegnum böndin og líkja mætti við sperrur
í húsi) voru úr eik. Bátarnir voru jafnan
6-10 tonn á stærð (þ.e. báru þann þunga)
og vélarkraftur 6-10 hestöfl. Um vélina var
skýli eða kassi því að henni varð að hlífa.I
fyrstu voru bátamir opnir, þiifarslausir, og
eftir fá ár höfðu flestir verið styrktir með
því að Qölga böndum og var lúkar settur
að framanverðu. Enn síðar voru þeir með
stýrishúsi.
Víkur nú sögunni að austfirskum vélbáta-
smíðastöðvum. Voru tvær settar upp í byij-
un, á Seyðisfirði og Eskifírði. Hin seyð-
firska snemma árs 1905 og var Stefán Th.
þar að verki og umsjón með því hafði Frið-
rik Gíslason úrsmiður. Fyrsti báturinn var
Lagarfljótsormurinn og flutti fólk og varn-
ing á Lagarfljóti.
Þórarinn Tulinius átti bátasmíðastöðina
á Eskifirði. Fyrri hluta árs 1906 tók stöðin
til starfa og stýrði smíðinni danskur mótor-
bátasmiður. Þessar fyrstu vélbátasmíða-
stöðvar áttu að vísu ekki langlífi að fagna
en vélbátaöldin var gengin í garð og að
fyrstu stöðvunum slepptum tóku allmargir
til hendinni við bátasmíðar og verður haft
fyrir satt að þriðji fjörðurinn, þar sem bát-
ar voru smíðaðir, hafi verið Norðfjörður.
Eftir fyrstu hrinuna í vélbátasmíði á
Austfjörðum dró brátt verulega úr starf-
seminni og fyrstu bátasmíðastöðvarnar
lögðu upp laupana eða færðust minna í
fang. Einstaklingar sinntu áfram bátasmíði
á flestum fjörðum, smíðaðir voru litlir ára-
bátar (skektur), trillur og jafnvel þilfarsbát-
ar. Á þriðja áratugnum færðist trillusmíði
mjög í aukana því að slík veiðitæki þóttu
henta vel á grunnmiðum. Þá var og ærið
að sýsla í viðhaldi og endurnýjun flotans
og breytingum og stækkun eldri báta, jafn-
vel við að setja vélar í róðrarbáta. Gerð
þeirra báta, sem smíðaðir voru fyrir aust-
an, mun hafa verið í svipuðu fari og hinna
fyrstu innfluttu vélbáta. Breytingar urðu
þó að sjálfsögðu á lagi þeirra hjá sumum
skipasmiðum og áferðin önnur, hekk var
sett að aftan og þeir urðu sumir lóðréttir
að framan. í stað þess að vera súðbyrtir
var farið að kantsetja byrðinginn, borðin
voru iögð hvert upp af öðru en sköruðust
ekki svo að báturinn varð sléttur að utan.
Tekið var að byggja utan á nokkra báta,
þeir tvöfaldaðir eins og sagt var. Slík að-
ferð var höfð á Eskifirði og eitthvað á Fá-
skrúðsfirði, ytra byrðið var kantsett og slétt,
jók það á fegurð bátanna og styrkleika.
NÚ SKAL vikið að aðal-
persónu þessa greinar-
korns, Einari Sigurðs-
syni. Hann fæddist á
Djúpavogi 8. aprfl
1897. Foreldrar hans,
Guðrún R. Ögmunds-
dóttir frá Svínhólum í
Lóni og Sigurður Einarsson úr Hálsþinghá
í Berufirði, áttu heima í Hlíð á Djúpavogi,
urðu búendur á Teigarhorni þegar Einar
var tveggja ára en fluttust að Búðum í
Fáskrúðsfirði árið 1901 þar sem Sigurður
vann í vélaviðgerðum og við smíðar því að
hann var mikill hagleiksmaður. Útgerð
stundaði hann líka. Sonurinn Einar hefur
því frá barnsaldri hrærst í umhverfi sem
markaði honum framtíðarstarf og verkefni
því að hann lærði handtökin af föður sínum
og snemma beygðist krókurinn til þess sem
verða vildi. Um tvítugt hélt Einar til Reykja-
víkur, vann og nam um skeið í trésmiðju
Völundar og lauk jafnframt iðnskólanámi
og varð meistari í húsasmíði. Eftir það fór
hann til náms og starfa í húsasmíði á Sand-
nesi í Noregi. Síðar lærði Einar skipateikn-
ingar í Reykjavík og hlaut meistararéttindi
í skipasmíði.
Árið 1921 settist Einar að á Fáskrúðs-
firði og hófst handa við iðngrein sína. Stofn-
aði hann trésmíðafyrirtæki ásamt Benedikt
Sveinssyni húsasmið. Hlaut það nafnið Tré-
smíðaverksmiðja Austurlands. Samstarf
þeirra Benedikts varð skammætt og að því
loknu starfrækti Einar fyrirtækið einn síns
iiðs. Það var í sjóhúsi föður hans og síðar,
þegar umsvifin jukust, fjölgaði húsunum,
byggð voru bátaskýli og hús undir vélsmíði
og verslun. Verkstæðishúsin voru innst í
Búðaþorpi skammt fyrir utan Odda, íbúðar-
hús Einars sem hann hafði reist sjálfur.
Verkstæðið var jafnan kennt við Odda og
nefnt Oddaverkstæðið. Ekki þýddi að hefja
trésmíðar áhaldalaus. Sá Einar í blaði að
danskt fyrirtæki auglýsti trésmíðavélar svo
að hann brá undir sig betri fætinum, hélt
til Danmerkur og samdi við fyrirtækið um
kaup á vélum. Komu þær til Fáskrúðsfjarð-
ar 1925. Þær helstu voru : stór bandsög,
hjólsög og þykktarhefili, knúnar með olíu-
mótor úr bát föður hans þangað til rafmagn
leysti hann af hólmi. Þá þurfti og að kaupa
handverkfæri, sem urðu mörg rafknúin í
tímans rás.
HJÁ Oddaverkstæðinu
unnu að jafnaði ekki
færri en tíu menn og oft
miklu fleiri þegar stór
verkefni biðu úrlausnar.
Smíði árabáta var meðal
þess fyrsta sem Einar
tók sér fyrir hendur.
Bátar og bátasmíðar urðu mestu áhugamál
hans en ekki skal því gleymt að inn á milli
sinnti hann ætíð af miklum dugnaði ann-
arri smíði, húsasmíði og gerð hafnarmann-
virkja. Reisti hann tugi húsa í heimabyggð
og annars staðar, íbúðarhús, félagsheimili,
sundlaugar, verksmiðjuhús, sláturhús og
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 1997