Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 11

striga, 130x195 sm. Eigandi: Listasafn Reykjavíkur.
Ljósmynd/Kristinn
I942. Olía á striga, 79x60 sm. Eigandi: Lands-
rtrettin eru á sýningu á myndum af skáldinu,
í Þjóðarbókhlöðunni.
HALLDÓR Pétursson: Halldór Laxness. Olía
á striga, 41,7x31,9 sm. Eigandi: Fjóla Sig-
mundsdóttir.
EINAR Hákonarson: Halldór Laxness, 1984,
Olía á striga, 109x79 sm. Eigandi: Listasafn-
ið á Akureyri.
ERFIÐIRTIMARI
ULTIMA THULE
_________BÆKUR_____________
Skáldsaga
SJÁLFSTÆTT FÓLK
eftir Halldór Laxness. J.A. Thompson þýddi á
ensku. Inngangur eftir Brad Leithauser. Vintage
Intemational. Vintage Books. New York, 1977.
Sjálfstætt fólk kom nýlega út öðm siimi í Banda-
ríkjunum, en fyrri útgáfan var 1946. Eftirfar-
andi ritdómur um bókina birtist í bókablaði The
New York Times á sunnudaginn 21. apríl.
SÖGUHETJAN, stoltur bóndi, Bjartur að
nafni, birtist okkur eins og hetjur gömlu skáld-
anna í afar eyðilegu landslagi, draumkenndu
og blóðugu, þar sem allt virðist liggja í augum
uppi og fólkið stritar eins og það hefur gert í
8.000 ár, allt frá upphafi akuryrkjunnar. Hann
og hans fólk býr í torfbæ, sambyggðum fjárhús-
unum, sem hýsa líka hund og hest. Það eru
engin efni til að vera með kú. Þau eiga hins
vegar það stolt, sem fylgir því að vera sjálfstæð-
ur. „Fyrst af öllu kemur sjálfstæðið."
Að óreyndu hefði ég haldið, að sænska bók-
menntaakademían útdeildi ekki Nóbelsverðlaun-
um fyrir skemmtiefni. Samt er „Sjálfstætt fólk“
jafn skemmtilegt og Beckett — og af sömu
ástæðu. Mannsandinn neitar að gefast upp í
baráttunni.
Til þessarar skemmtunar heyrir „hálfdauð"
gamla konan, sem er alltaf nærri í gegnum alla
áratugina. Hún segir, að sér hafi aldrei orðið
misdægurt, að minnsta kosti ekki meðan kalla
mátti, að hún væri lifandi og jólin byija alltaf á
þvf,_ að hún finnur og notar eyrnaskefílinn.
A vorin fær fjölskyldan aðeins mat í eitt mál;
á hörðu vori nærist hún á störinni. Konan hans,
sem er alltaf við rúmið, elur hvert andvana
barnið á fætur öðru og þegar hún deyr og
næsta kona líka, kemur heimspekin upp í Bjarti.
Þau vinna 16 tíma á dag við heyskapinn og
eftir að hafa gleypt í sig trosið leyfir Bjartur
sér að kasta sér aðeins í fjórar mínútur. Oft
endar það með því, að hann veltur ofan í ein-
hvern pollinn. Laxness segir um þessa kotbænd-
ur, að þeir hafi kunnað mikið af kvæðum.
Lánlaus börnin stela næstum því senunni.
Drengurinn læðist út að næturlagi til að segja
steinunum, að móðir sín sé veik. Hann vonar,
að álfarnir geti hjálpað henni. Hann talar við
30 steina vegna þess, að hann veit ekki í hverj-
um álfarnir búa. Móðir hans deyr eftir sem áður.
Ásta Sóllilja er óskilgetin dóttir fyrri konu
Bjarts. Þau unnast með þeim hætti, sem stund-
um verður milli foreldris og barns, sem ekki
eru bundin blóðböndum. Hún þráir ævintýri og
rómantík og geti ekki orðið af því, þá bara eitt-
hvað. í bjargarleysi sínu er hún eins og svang-
ir synir Bjarts, sem verða alltaf heldur undir-
furðulegir þegar eitthvað nýtt ber fyrir augu.
Þeim verður svo mikið um að sjá hnappana á
skyrtu ókunnugs manns, að þeir verða að líta
undan. Kjálkabein og skeljar eru leikföngin
þeirra. Á engjunum fá þeir hálfúldinn fisk og
regnblautt slátur. Setji að þeim hroll segir fað-
ir þeirra, að það sé eins og hver önnur sérviska
að vilja vera þurr.
Laxness þefur gaman af því að stríða lesend-
um sínum. í kirkjunni þar sem drengurinn bíður
þess að koma auga á ástina sína segir prestur-
inn frá krossfestingunni. „Kæru kristnu systk-
ini,“ segir hann. „Tíminn líður. Áðan var klukk-
an eitt. Nú er hún orðin tvö. Bráðum verður
hún þijú. Svo verður hún fjögur." Þessi velvilj-
aða ertni byijar snemma, við fæðingu Ástu
Sóllilju. Þegar Bjartur kemur heim úr eftirleit-
inni finnur hann konu sína örenda á gólfinu í
storknuðu blóði; hún hafði látist af barnsförum.
Hundurinn hafði haldið hita á nýfæddu barn-
inu, sem hafði soltið í nokkra daga. Þegar Bjart-
ur kemur til nágrannans kemur hann sér ekki
að því að biðja um hjálp. Þess í stað fer hann
að ræða um veðrið og orma í sauðfé. Að lokum
nefnir hann „líf“ — „Þetta er sí og æ að kvikna
eins og þið vitið" og gefur barnið í skyn og
veltir því fyrir sér hvort það væri „reynandi að
spýta í þetta volgri mjólkurglætu, ef öndin skyldi
þá tolla í því frameftir nóttinni". Þegar konan
kemur og velgir barninu í vatni spyr Bjartur
hvort hún ætlaði að sjóða það. Síðar segir hann
hálfafsakandi, að það sé „ekki að búast við að
þetta sé mikið fyrir sér ... mikil skelfing sem
mannkynið getur verið aumt þegar maður lítur
á það einsog það er í raun og veru“. Barnið
lifir og Bjartur veltir því fyrir sér hvaðan börn-
in komi og hvers vegna þau séu alltaf að koma.
J. A. Thompson, þýðandi bókarinnar, á sérstakt
hrós skilið fyrir að koma til skila hinum fínu
en sérstöku blæbrigðum í sögu Laxness.
Bestu verk norrænna listamanna eru ýmist
ljóðræn eða natúralísk en Edvard Munch lagði
sig eftir hvorutveggja af mikilli ástríðu. Hin Ijóð-
rænu verk hans voru einföld og táknræn en í
þeim natúralísku nostraði hann við landslagið.
Eftir Ingmar Bergman liggja „Sjöunda innsigl-
ið“ og samfélagsleg greining hans á hjónaband-
inu. Ibsen skrifaði um púrítanska siðavendni í
„Brandi" og uppgötvaði álfana og hinn stórkost-
lega „Pétur Gaut“. Síðar venti hann sínu kvæði
í kross og skoðaði fj'ölskylduna í „Afturgöngun-
um“ og gagnrýndi samfélagið í „Brúðuheimil-
inu“. Knut Hamsun skrifaði „Sult“ og síðar
„Gróður jarðar“ þar sem hann boðar afturhvarf
tii einfalds lífs. „Sjálfstætt fólk“ fellur undir
þessa tvíhyggju, hún er goðsagnakennd með
dálitlu af Marx.
ísland er runnið Laxness í merg og bein.
Víðáttur norðursins og síbreytilegur himinn
kveikja í hug hans stórkostlegar myndir. Hljóðl-
át dögunin og dimmumótin eru í ætt við eilífð-
ina og sumarnæturnar hlúa að draumnum. Siða-
vendni lúterstrúarinnar er aðeins sem þunnt
skæni yfir heiðnum óttanum. Það er erfitt verk
að eija jörðina á norðlægum breiddargráðum
og ranglætið, sem felst í stritinu, hefur oft orð-
ið rithöfundum að yrkisefni. Náttúran er hvort-
tveggja í senn, grimm og gæskurík, og fólk ann
í senn stundlegu réttlæti og andlegri fegurð.
Aðeins eftir að hafa lesið 200 blaðsíður af
bókinni veit lesandinn, að sagan gerist á þess-
ari öld. Tímarnir snúast þá líka öndverðir gegn
Bjarti, sem áttar sig smám saman á því, að hin
nýju lögmál efnahagslífsins eru ekki hliðholl
öllu hans erfiði. Kaupmennirnir og síðan bank-
arnir arðræna hann og steypa í gjaldþrot áður
en hann getur greitt af kotinu.
„Laxness," sagði vinur minn einu sinni.
„Hann er rithöfundur, sem fékk Nóbelsverðlaun-
in fyrir að vera marxisti." Vissuiega vantar
ekkert á kraftmikla þjóðfélagsgagnrýnina en
hún stendur alveg utan við fegurðina, samúð-
ina, dýptina.
Laxness gerði fyrsta uppkast að „Sjálfstæðu
fólki" í Los Angeles af öllum stöðum. Á árunum
1928 og 1929, þegar verðbréfamarkaðurinn
reis og hneig, sá hann marga umkomulausa
atvinnuleysingja í görðum borgarinnar. Það var
þessi sjón, sagði hann, sem gerði hann róttæk-
an. Ferð hans til Sovétríkjanna 1932 varð til
að skerpa á stéttaskilningi hans en söguna gaf
hann út í tveimur bindum 1934 og 1935. Getur
verið, að rithöfundur viti hvað hann er að gera?
Alkunna er, að skáldum og rithöfundum líka
ekki gagnrýnendur, sem líta fram hjá listinni
en hamra þess í stað á pólitíkinni, sem höfundur-
inn hefur kannski óafvitandi ofið inn í verkið.
En hvað þá ef höfundurinn sjálfur segir, að
sagan sé þjóðfélagsrýni? Gagnrýnandinn Peter
Hallberg fann fyrstu drög Laxness: „Sýnir
hvernig stórbændurnir kúguðu kotungana, jafnt
pólitískt sem efnahagslega.“ Ætla mætti, að
hér væri á ferðinni versta skáldsaga, sem skrif-
uð hefur verið.
Staðreyndin er sú, að hún er ein af þeim
hundrað bestu. Við biðjumst raunar undan hans
eigin túlkun og verið getur, að vegna sinnar
djúpu, skáldlegu sýnar komi hann sjálfur ekki
auga á hina miklu verðleika sögunnar. Halldór
Laxness var afkastamikill rithöfundur. Þegar-
hann var 68 ára að aldri hafði hann gefið út
16 skáldsögur, sem sumar voru svo stórar, að
þær voru gefnar út í tveimur eða þremur bind-
um. Á sama tíma hafði hann skrifað þijár minn-
ingabækur, þijú smásagnasögn, fjögur leikrit,
tvær ferðasögur, níu ritgerðasöfn og hinar ólík-
legustu þýðingar — „Vopnin kvödd“, „Veisla í
farángrinum" og „Birtíng“.
Laxness var 53 ára gamall þegar hann fékk
Nóbelsverðlaunin. Þá hafði hann gengið ka-
þólskri trú á hönd og síðan marxisma. Einu sinni
sagði hann, að lífið sjálft ómerkti allar kenning-
ar og á sinni löngu ævi hefur hann haldið í sann-
færinguna — ekki kenninguna — sem hann lýsir
með tregafullum hætti undir lok bókarinnar,
„Sjálfstæðs fólks“, þegar hann segir, að upp-
spretta hins fegursta söngs sé samúðin. Samúð
Laxness nær jafnvel til hundsins, hestsins og
nýju kýrinnar. Um hamingju hennar þegar hún
á kálfinn, segir hann, að það hafi verið „einsog
allt hafi rætst fýrir þessari skepnu á einum degi“.
Hann vissi að sjálfsögðu ekkert nema vegna
samúðar sinnar með fólki, því að, eins og hann
segir, þá er maðurinn í rauninni einn og þess
vegna á að hafa samúð með honum, elska hann
og finna til með honum í raunum hans.
Annie Dillard
L
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 1997 1 1