Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 5

Snorri Sturluson. Teikning eftir Christian Krogh.
í kunnustu landnámsfrásögn af svipuðum
toga, frásögninni af öndvegissúlum Ingólfs,
er kveðið nákvæmlega á um fundarstað önd-
vegissúlnanna og þá haft mið af nafngreindu
kennileiti: „Þau missari fundu þeir Vífill ok
Karli gndvegissúlur hans við Amarhvál fyr-
ir neðan heiði.“'° Þar er að sjálfsögðu átt við
fjöruna neðan við Arnarhól, þar sem síðar
var reist Jörundarvígi og enn síðar Seðla-
bankinn.
Svo sem sjá má, hefur höfundur Egils
sögu (vafalítið Snorri Sturluson) haft yndi af
ömefnum og örnefnaskýringum, sem hann
hefur trúlega í flestum dæmum samið sjálf-
ur, og notað örnefnin hiklaust sem sagn-
kveikjur og fyllingarefni. Fetar hann þar í
fótspor fyrri sagnaritara, svo sem Land-
námuhöfunda og reyndar einnig erlendra
sagnaritara (t.d. höfundar Engil-Saxa-
krönílcu),11 og hefur með fordæmi sínu trú-
lega ýtt undir höfunda yngri Islendingasagna
að nota örnefnin á þennan hátt.
Leitað Kistu-örnefnis
„Cherchez la femme!“ (Leitið konunnar [á
bak við deilunaj!) var vígorð Alexandre
Dumas eldri (1802-70). Ef hann hefði feng-
izt við rannsókn íslenzkra fornsagna, hefði
hann mátt smíða vígorðið: „Cherchez le nom
de lieu!“ (Leitið örnefnisins [á bak við sögn-
ina]!). Hér er rétt að svipast um eftir Kistu-
örnefni.
Ekki þarf að þreyta langa leit. Sunnan
Borgarfjarðar, beint andspænis Digranesi
(Borgarnesi), gengur langt og mjótt nes fram
í fjörðinn og heitir Kistuhöfði. Þetta nafn er
ekki gefið eftir Egils sögu, eins og líklegt
er, að örnefnið Kveldúlfshöfði sé, heldur er
það að öllum líkindum fornt. Skammt ofan
við Kistuhöfða er bærinn (nú eyðibýlið)
Kista. Hennar er fyrst getið í rituðum heim-
ildum árið 1420, er hún var goldin Hvann-
eyrarkirkju.12 Síðar verður nánar vikið að
aldri þessara nafna.
Hvað merkir bæjarnafnið Kista?
En hvað getur bæjarnafnið Kista merkt?
Nafnorðið kista “hirzla með sérstöku (kassa)-
lagi” (Orðabók Menningarsjóðs) er fomt
tökuorð úr fornensku ciste (ensku chest), úr
latínu cista “skrín”, grísku kíste “karfa, fata-
hirzla” (ísl. orðsifjabók). Orðið kemur fyrir
í norskum og íslenzkum fomlögum, svo og
í Eddukvæðum og íslenzkum fomsögum.
Kistur vom mikilvægustu geymsluhúsgögn
á miðöldum (fata-, vopna-, bókakistur
o.s.frv.).13 Einnig kemur orðið kista fyrir í
fjölda örnefna. Það er því ljóst, að orðið hef-
ur borizt hingað til lands með landnáms-
mönnum.
En þó að eitt og sama orðið sé í öllum
Kí.víM-örnefnum, er oft um marga skýringar-
kosti að ræða, þegar reynt er að grafast nán-
ar fyrir um uppruna og merkingu þessara
nafna, eins og brátt mun koma í ljós. Stund-
um má komast að nokkuð ömggri niður-
stöðu í þeim efnum, en í öðmm tilvikum
getur það verið erfítt eða jafnvel ógerlegt.
Líkingarnafn - lokuð kista
eða opin
Bæjarnafnið Kista ætti að geta verið dreg-
ið af einhverju kistulöguðu í landslagi.
I fyrsta lagi gæti verið um að ræða hæð,
klett eða fjall, sem minnti að lögun á lok-
aða kistu, svo sem Kista í Vindheimajökli,
Bárðarkista norðvestan Snæfellsjökuls,
Gullkista í Miðdalsfjalli í Laugardal, Kistu-
fell í Esju og miklu víðar.
I öðru lagi kynni að vera átt við hyl eða
gjá, dæld eða tjöm og jafnvel vík, sem
minnti á opna kistu, t.d. Stóra-Kista í Laxá
í Dölum, Óskista í Ósnum í Breiðuvík í
Rauðásandshreppi (djúp renna), Kista í
Stóru-Ávík í Árneshreppi (gjá með þver-
hnfptum veggjum og sandbotni, þar sem
fram fór síðasta galdrabrenna á Islandi),
Kista ofan við Hallormsstað (sléttur hjalli í
fjallshlíð, innst milli tveggja beinna kletta-
veggja að sögn Sigurðar Blöndal), Gullkista
á Ásláksstöðum á Vatnsleysuströnd (lægð í
sjávarkamp með smátjörn með miklu fugla-
lífi), sbr. enn fremur að orðið kista er til í
merkingunni “mógröf’ (OM). I Noregi er
Kista allalgengt heiti tjarna og smávatna, og
hér á landi er Kistuvatn á Mýram vestra, í
Miðfirði og á heiðunum fram af Vopnafirði.
I Svíþjóð era víkurnöfn eins og Aborrekist-
an'4 og Kisteviken'5 talin geta verið dregin
af því, að víkurnar líkist opnum kistum, þ.e.
eru strendar með kistubotni, og sama virð-
ist t.d. geta átt við Kistevik hjá Follafoss í
Norður-Þrændalögum.16
Bæjarnafnið Kista í Noregi
Þrír bæir í Noregi heita Kiste eða Kista:
1) Kiste í Slemdalhéraði á Þelamörk
(Kistw þgf. um 1400). Albert Kjær segir í
bæjanafnariti Ryghs, að nafnorðið kista
komi fyrir í samsettu nöfnunum Kistedalen,
-fossen, -viken og Kistelven. I fossa- og ár-
heitum sé sennilega átt við bratta árbakka.
Kiste á Þelamörk dragi væntanlega nafn af
fossi eða flúðum í árfarveginum milli vatn-
anna Gorningen og Lakssjóen.17 Asbjprn
Bakken segir hins vegar, að þeir, sem þekki
landslagið hjá Kiste, eigi erfitt með að við-
urkenna skýringuna í bæjanafnariti Ryghs,
að nafnið sé dregið af einhverju, sem líkist
kistu í landslagi, svo sem háum árbökkum.18
2) Kiste í Botnehéraði á Vestfold (Kistu
þgf. um 1400). Albert Kjær telur, að bæjar-
nafnið kunni að vera dregið af kafla árfar-
vegar.19 Bærinn stendur nokkuð frá Mofjpl-
elva, sem er nánast lítill lækur, og kynni
fremur að draga nafn af lægð hjá bænum,
sem kemur fram á korti.20 Johan Kiste í
Kiste (f. 1913) tekur undir það í mín eyru
og segist telja, að bærinn dragi nafn af lægð-
inni suður af bænum milli tveggja samhliða
ása, Kisteásen og Solumsásen. Vitnar hann
um það álit til föður síns, og svo sé einnig
talið í Botne bygdeboka eftir Sigurd
Unneberg.
3) Kista í Rpdóyhéraði í Norðurlandsfylki
(Kiste 1610). Bærinn er við vatn, sem nefnt
er Kista á kortum (og inn af því lnnerkista),
og úr því fellur stutt á í botn Værangfjarð-
ar. Sunnan við bæinn handan vatns er
Kist(a)tinden, og telur Karl Rygh, að senni-
legt gæti virzt, að fjallið hafi upphaflega
heitið *Kista og bærinn og vatnið fengið
nafn af því. En þar sem Fritzner telji, að
kista í ömefnum merki ‘skarð’ eða
‘þrengsli’, kynni þó nafnið í öndverðu að
hafa verið heiti á þrengslunum, sem áin fell-
ur um út í vatnið, eða á ánni sjálfri.21 Hér
virðist mér eðlilegra að ætla, að Kista (og
Innerkista) séu upphafleg heiti vatnanna,
sbr. mörg slík vatnaheiti í Noregi, og
Kist(a)tinden sé kenndur við vatnið. Tor
Strpmdal í Jektvika í Værangfirði (f. 1943,
bjó í 30 ár í Straumdal inn af Kista) kveðst
vera sömu skoðunar.
Kista í Andakfl
Kistuhöfðinn fyrrnefndi hjá bænum Kistu
í Andakíl er ekki með kistulagi, og hjá bæn-
um er engin kistulaga borg eða hæð. Ekki
er þar kistulaga dæld eða tjörn, og bakkar
Andakílsár era ekki mjög háir við Kistu. Jón
Sigvaldason (f. 1927) bóndi í Ausu, næsta
bæ fyrir ofan Kistu, segir mér, að hann viti
ekki til þess, að umtalsverður hylur sé í ánni
hjá bænum, en kveðst þó ekki nógu kunn-
ugur því. Til greina virðist helzt koma, að
hinn stutti Kistufjörður, sem Andakílsá fell-
ur í og kalla má, að líkist opinni kistu (með
kistubotni), kynni að hafa heitið *Kista í
upphafi, sbr. fyrmefnd víkurnöfn Abor-
rekistan og Kisteviken \ Svíþjóð og Kistevik
í Noregi, og bærinn, sem stendur skammt frá
fjarðarbotninum, geymi þá fjarðarnafnið.
Ákvæðislið hefði þá verið bætt við hið upp-
haflega nafn, svo sem algengt er, t.d. *Tré-
kyllir (‘timburskjóða’) > Trékyllisvík, Surtr
(‘hinn dimmi’) > Surtshellir. Varðandi
strandlínu Kistufjarðar er þess að gæta, að
hún kann að hafa breytzt nokkuð frá land-
námsöld vegna landsigs og nokkurs land-
brots. Reyndar gætir þar ekki brims og út-
hafsöldu eins og á Mýram, en Jón Sigvalda-
son í Ausu segir þó, að nokkurt landbrot sé
þar í suðvestanátt.
I Egils sögu segir, að skammt út frá
Hvanneyri skerist inn „vík ein eigi mikil;
fundu þeir þar andir margar ok kplluðu
Andakíl, en Andakflsá, er þar fell til sjóvar“
(28. kap.).22 No. kíll merkir “djúpur, lygn
lækur eða árkvísl sem líður hægt fram; síki,
lón; grasi vaxin lægð með blautum jarðvegi
í botni” (OM). I norsku merkir kil “smal
bugt som gaar langt inn i landet” (Torp).
Víkin (Kistufjörðurinn), sem nú er um 1 'h
km á breidd, má hafa breytzt mikið frá land-
námsöld, ef hún hefur þá borið -Á:;7.y-nafn.
Reyndar er ekki berum orðum sagt í Egils
sögu, að víkin í heild hafi verið nefnd Anda-
kíll, og er spurning, hvort hugsanlega sé átt
við ána sjálfa á leiranum. Jón Sigvaldason
og Torfi Hjartarson tollstjóri (1902-96, var
á Ytri-Skeljabrekku 1907-15) sögðust báðir
helzt hafa sett nafnið í samband við svo-
nefnda stokka eða kíla, sem einkenna engj-
arnar í Andakfl. Enginn einn stokkur sker
sig þó úr. Jón Sigvaldason segir, að endur
hafi helzt haldið sig á ánni og nokkuð á
stokkunum, en lítið á firðinum, áður en þeim
fækkaði stórum, eftir að minkurinn korn til
sögunnar.
Kista í Vesturhópi
Annar bær heitir Kista hér á landi, í Vest-
urhópi, V-Hún., og er hans fyrst getið í
heimildum 1467.23 Hugsanlegt virðist, að
bærinn dragi nafn af klettahöfða, sléttum að
ofan, svonefndum Kistubjörgum, ofan við
bæinn; þau væra þá hin upphaflega *Kista.
Eggert Konráðsson, fyrrum bóndi á Kistu (f.
1920, bjó þar 1953-90), segir mér þó, að
neðan við klettahöfðann sé djúpur grasbolli
með nafnlausri tjöm, lítið eitt sporöskjulag-
aðri, og fínnst honum sennilegra, að það sé
kistan, sem bærinn dragi nafn af. I þriðja
lagi má nefna þann kost, að innsti hluti Sig-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 1997 5