Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1997, Blaðsíða 8

FARVEGIR ÞEIRRA EM ERU ÖÐRUVÍSI IV
EFTIR ÞORSTEIN
ANTONSSON
r
Islenski sérvitringurinn,
þessi sem er hluti af
þjóðarkarakternum,
er í mörgum dæmum
atgervismaður sem
hefur orðið að binda sig
við sína torfu og hún
fyrir vikió orðió honum
að tilefni þróhyggju.
Aráttusérvitringarnir eru
kapituli útaf fyrir sig.
Þeir sem kenndir eru við
fræðimanninn Asperger,
samkvæmt staðlinum og
fjallað hefur verið um í
þessum greinaflokki. Um
lýsingu er að ræða fremur
en skýringu. Það kann að vera ofmælt en
þó helgað af tilgangi sínum að kalla asp.
hugsandi einhverfa, sem Bandaríkjamenn
og fleiri gera, engan veginn er ljóst hvort
nokkur frekari tengsl eru í milli en fólks
yfirleitt.
Hins vegar fer ekki milli mála að lýsing-
in á asp. kemur heim og saman við svo sem
fimm af hveijum þúsund í mannlífsflórunni;
fólk, og þá einkum karlmenn, sem lenda í
örðugleikum með að samræma kenningu
sína um hugann upplagi sínu. Einkum fyrir
áráttukenndan hugsunarhátt sem í meira
eða minna mæli tekur að stjóma hugsunum
þeirra fremur en háttvís menningin og leið-
ir til margskonar vandkvæða og umtals-
verðs fmmleika. Áráttur geta sett svip á
gerðir allra manna, a.m.k. um skeið. Spum-
ingin er því hvers vegna þrályndið verður
svo ríkt í fari asp. sem reynist.
Hér verður þeirri kenningu varpað fram
um asp. sérstaklega að vandi þeirra sé eink-
um fólginn í miklu misræmi á mótunar-
skeiði milli félagslegrar aðbúðar og eigin
þroskaþarfa, annarra en líkamlegra, og þá
vegna andlegra hæfileika. Afleiðing svo
gagntækrar einangrunar er þráhyggja, þ.e.
ósjálfræði um hugsanir og þar með að
nokkru um athafnir, endurtekningasemi,
ófélagslyndi, og allt að því ófyrirleitni við
að rekja málefni til enda og þar með ijúfa
þögult samþykki manna í milli að halda í
horfi þrátt fyrir að fæstum spurningum
hafi verið svarað að gagni og kannski meira
að segja verið um margt iogið.
Manni sem hefur þráhyggjukennt skap-
lyndi hætti fremur til að einangrast en öðr-
um sem reynist hvers manns hugljúfi. En
full ástæða er einnig til að ætla að áráttur
og þráhyggjur leiði af langvinnri félagslegri
einangrun. Röng kenning um huga kann
einnig að einangra einstaklinginn frá upp-
runalegum þörfum sínum eins og t.d. kyn-
lífsþörfum. Slík firring leiðir í mörgum
dæmum til sjúklegs ástands. Afleiðingin
getur orðið þráhyggjukenndur hugsunar-
háttur sem af einhveijum ástæðum tekur
sig upp á hvaða sviði sem er, kannski fyrir
átök sálrænna þarfa og hins lítt hæfa huga.
Tilefni þrályndis kann þó að vera annað og
djúplægara. Um það skal ekki dæmt hér.
Hlutskipti asp. er ósamræmi milli menn-
ingar og upplags og þar af leiðandi einangr-
un. Þjóðleg sérviskueinkenni leiðir af sömu
kjörum. Skyldleikinn þarf ekki að teljast
meiri en þetta. Islenski sérvitringurinn, þessi
sem er hluti af þjóðarkarakternum, er í
mörgum dæmum atgervismaður sem orðið
hefur að binda sig við sína torfu og hún
fyrir vikið orðið honum að tilefni þráhyggju.
Séniiö
Asp. er á hinn bóginn maður sem á róman-
tískari tímum en okkar kynni að vera kallað-
ur af rökstuddum ástæðum séní og talinn
undanþeginn lögum meðalmennsku og boðið
að móta huga sinn sem mest til samræmis
við geníalar þarfir sínar, auðvitað helst á
sviði skáldskapar. Óhjákvæmilegt er annað
en viðurkenna hvarvetna að til er fólk sem
er öðru vísi, fólk sem ekki flokkast í viður-
kenndar kategoríur en ber þó merki um
vitsmuni á sína vísu.
En á tíma firringar eins og okkar, frá
hinum mennskari mannlífseinkennum, verð-
ur niðurstaðan ekki að um séní sé að ræða
heldur eru dregnar fram kenningar þýsku-
mælandi manns, Hans Aspergers, frá árum
síðari heimsstyijaldarinnar, nú eftir að ger-
völl heimsbyggðin hefur fengið ótrú á hinum
nitsíska afburðamanni, en á hinn bóginn
jafnljóst og alltaf að ekki er hægt að horfa
fram hjá þeirri staðreynd að til er öðru vísi
fólk sem ekki flokkast í neina viðurkennda
Nú ordid birtist
afburóamenniö helst
í kvikmyndum ogá
pá í vitsmunaglímu
vid heiminn, ofurklár
og affráleitu tilefni.
kategóríu, ekki frekar en séníin gerðu fyrr
á tíð. Þessar kenningar Austuríkismannsins
þykja samræmast betur mannskilningi okk-
ar tíma sem á smáborgaralega vísu afgreið-
ir þann sem öðru vísi er oftast nær sem ill-
an. En eins og spekingurinn sagði: hið illa
er sprottið af sársauka. í stað þess að leita
róta sársaukans er hvarflað undan með þess-
ari afleiðingu.
Núorðið birtist afburðarmennið helst í
kvikmyndum og þá í gervi raðmorðinga sem
ber einkenni asp. Sá á í vitsmunaglímu,
áráttukennt, kerfisbundið, við heiminn,
hvorki meira né minna. Ofurklár. Og af frá-
leitu tilefni.
Afburðamennska á sér vissulega farvegi
innan menntakerfisins þrátt fyrir þær mót-
sagnir sem óhjákvæmilega fylgja því að
verða að mennta marga saman samkvæmt
fyrirfram ákveðinni námskrá. Og í annan
stað grundvalla alla þekkingu á fyrirfram
gefinni aðferð. Afburðamennska kann á
hinn bóginn að vera bundin með ósjálfráðum
hætti sjálfsbjargarþörf mannverunnar á
frumstigi lífs síns, ósjálfráð, einsleitin þörf
fyrir að bjargast af með sérkennum sínum
og einstaklingsupplagi. Þar með er hún lítt
eða ekkert skyld getunni til að fylgja settum
reglum í sérhæfðu menntakerfi, miðuðu við
stað og tímabil. Sé þetta svo sem líklegt
er þá er harla líklegt að í þeim dæmum
komi upp megnt þráhyggjuástand milli upp-
eldisaðila, hvort sem þeir eru foreldrar,
skólakerfi eða samfélagssiðir, og sérþarfa
einstaklingsins, togstreita sem leiði til tilvilj-
unarkennds vals hans á þekkingarsviði eins
og oft einkennir asp. og fylgir þá ruglkennd-
ur, ósjálfráður, framgangur mála á sérsvið-
inu fyrir sívirk áhrif frá þráhyggjuhneigð
viðkomandi einstaklings. Það hefur svo langt
aftur sem nokkur maður veit verið haft í
flimtingum hve margt er oft Iíkt með af-
burðamanni og afglapa, báða einkennir oft
getuleysi til að fóta sig meðal fólks og eru
þrályndir þegar kemur að áhugamálum.
Valdir snillingar uppsláttaritanna eru oft
þessu marki brenndir.
Asp. þurfa ekki endilega að vera
skynsamir samkvæmt þeim skilningi sem
helst er lagður í orðið; sama fyrirvara verð-
ur að hafa á um alhæfingar þegar fjallað
er um heilkennin og aðrar manngerðir, fjöl-
breytnin kann sér engin takmörk, engir tveir
einstaklingar eru eins. Samt er hægt að
draga fram helstu þætti við lýsingu skap-
gerðar eins og hér hefur verið gert.
Um skyldleika afburðamennsku og ár-
áttukenndrar sérvisku verður ekki ljallað
frekar, en látið duga að lýsa því yfir sem
virðist almennt álit manna um allan hinn
menntaða heim að séníið sé dautt og demon-
ískari persónuleiki kominn í hans stað,
hættulega greindur og án takmarks og til-
gangs nema þá að marka sér spor með öll-
um tiltækum ráðum. í stað rómantískra
vangaveltna um upplag og eðli höldum við
okkur við raunsæið, við hversdagsleikann
ef stætt er á því á annað borð.
Úrrœöi
Spurningin er um úrræði við asp., hvern-
ig á slíkur maður að lifa meðal manna?
1. Asp. er haldin nokkurskonar huglægri
ofvirkni; gagnstætt þeim einhverfa er hann
sífellt að efla og stækka huga sinn með sín-
um hætti. Mikil þörf er því á að leiða hann
til sjálfsþekkingar og það ætti að vera hægt
samkvæmt þessu. Hann þarf að koma sér
upp huga til samræmis við sérstætt skap-
lyndi sitt. Þekkja sjálfan sig, getu sína og
takmörk og umfram allt veikleika sína. Þetta
þýðir að sjálfsmyndin verður að koma heim
og saman við það hvernig hann er gerður,
hversu erfið sem þau boðskipti kunna að
reynast leiðbeinandanum. Asp. verður að
vita að hann er asp. og ieiðbeinandi hans
að búa yfir almennri þekkingu á fyrirbær-
inu, - og til hennar er nú efnt víða, hérlend-
is og annars staðar, af miklum móð.
2. Ekki síður en sjálfsþekkingin er mikil-
vægt fyrir asp. að koma sér upp ijarstæðu-
veruleika samhliða þeim sem lýtur að meira
eða minna leyti stjórn þráhyggju hans. Fjar-
stæðurnar veita aðhald gegn því að verða
ofurseldur þráhyggjuhugsunum ef þeim er
þannig fyrir komið að ekki er hægt að sigr-
ast á þeim. Þetta kann að reynast torskilin
þörf ef ekki er tekið með í reikninginn að
greindarmerki þess sem hér um ræðir, rö-
kvísin, er vanviskuleg þrákelkni sem setur
svip á allt hans far eins og hver önnur þrá-
hyggja. Hún leiðir ekki til neins mann-
fagnaðar, sem við þó ætlum að sé tilgangur
lífs hans eins og annarra manna. Asp. hæf-
ir því að temja sér órökvíslegt athæfi og
þá fyrir aðhald einhvers annars en sjálfs
hans því að sjálfum sér getur hann ekki
treyst að þessu leyti fyrr en hinar órökvís-
legu venjur hans eru orðnar mjög sterkar
og hann hefur með sjálfum sér viðurkennt
gildi þeirra og mikilvægi fyrir hann sérstak-
lega.
Asp. getur kosið sér menningarlegt að-
hald til að ná þessum árangri. Sé hann
gæddur sköpunargáfu sem margir asp. eru
þótt fræðin segi annað - þau fjalla einkum
um þá asp. sem reynast ósjálfbjarga - þá
er upplagt að viðkomandi taki fyrir ein-
hveija listgrein, rýni hana fræðilega og þá
samkvæmt fyrirframgefinni reglu eða jafn-
vel gerist listamaður sem kann að vera
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. APRÍL1997