Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 8

I
Fáir stórmeistarar málaralistarinnar eru líklega
vinsælli en Vermeer eftir yfirlitssýningar á tveimur
þriðju verka hans í Washington og Haag.
Jafnframt hafa menn velt fyrir sér leyndardóms-
fullri ævi þessa manns, svo og leyndardóminum
sem býr í verkum hans, - verkum sem voru
umheiminum ókunn hátt á aðra öld.
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Um þessar mundir stendur
yfir merkileg yfirlitssýn-
ing á verkum hollenzka
málarans Jóhannesar
Vermeers í Haag, en áður
hafði sýningin staðið í
Washington og vakið gíf-
urlega athygli. Ekki svo
að skilja að menn hafi ekki þekkt ágætlega
vel þessi rúmlega 30 málverk, flest þeirra
lítil, sem varðveizt hafa. Þau hafa veri
prentuð á óteljandi bækur og plaköt. Mynd-
efnið er ekki dramatískt, engar grískar
goðsagnaverur, engar bardagalýsingar og
bara ein mynd úr Nýja Testamentinu. Þeg-
ar litið á verk hinna stóru meistara, er
myndefni Vermeers það sem minnst er
frumlegt, segir Trevor Winkfield í ritgerð
í tímaritinu Art in America.
Vermeer leitaði ekki langt yfir skammt;
flestöll málverk hans eru líklega sett á svið
í hans eigin íbúð og vinnustofu. Þar ríkir
einstæð kyrrð; fólk dútlar við handverk, en
birtan kemur inn um glugga sem oftast er
til vinstri. Þetta er borgaralegt umhverfi í
landi sem var auðugt á þeim tíma, og afar
langt frá hýbýlum almennings uppá ís-
landi. Hluti af sviðsmynd Vermeers er oft
íburðarmikið veggieppi, gólfflísar og sam-
tíma landakort af heimsbyggðinni á vegg.
En það er kannski ekki neitt af þessu sem
skiptir máli, heldur samspil þeirra persóna
sem hann málar við þetta umhverfi og síð-
ast en ekki sízt: Einhver kennd, andrúm
eða stemmning, sem ekki verða útskýrð
með orðum, allra síst þó með langlokum
listsögufræðinga, en verða helzt tengd er-
lenda orðinu magic, sem vísar til töfra eða
galdurs.
Kráareigandi
eg f ristundamálari?
Jóhannesi Vermeer auðnaðist ekki að ná
háum aldri. Hann er fæddur 1632 og 1675
var hann allur. Fjórum árum áður hafði
Rembrandt fallið frá; frægasti málari lands-
ins í tíð Vermeers. Um sama leyti, 1674,
dó Hallgrímur Pétursson uppi á Islandi og
Brynjólfur biskup ári síðar. Að þeir séra
Hallgrímur og Brynjólfur biskup hafi vitað
um tilvist Jóhannesar Vermeers er í hæsta
máta ólíklegt; hann var um sína daga nán-
ast óþekktur utan smábæjarins Delft.
Eins og nærri má geta hefur öllum tiltæk-
um brögðum verið beitt til þess að rann-
saka og bregða ljósi á líf Vermeers. En
með harla litlum árangri. Aðeins er það
vitað, að sem sonur kráareiganda ólst hann
að einhveiju leyti upp á krá. Hann kvænt-
ist og þau hjón eignuðust 11 börn. Hann
virðist hafa tekið við kránni af föður sínum
og orðið „vert“, en jafnframt rak hann litla
málverka- og listmunaverzlun. Trevor
Winkfield finnst það merkilegt, að við vitum
í rauninni meira um ítalska málarann
Cimabue á 13. öld en Vermeer á þeirri 17.
Engin sendibréf hafa varðveizt, engin lýsing
samtímafólks er til á meistaranum og ekki
hafði hann einu sinni fyrir því að mála
sjálfsmynd að öðru leyti en því, að það er
að líkindum baksvipur hans á mynd þar sem
kappklæddur málari með hatt málar fyrir-
sætu. Jafnvel gröf hans er týnd.
í 25 þúsund manna bæ úti á hollenzku
landsbyggðinni hefur ugglaust ekki verið
hægt að lifa af málverki einu saman. Það
má gera því skóna, að kráin hafi verið tíma-
frek og ekki víst að konan hafi getað létt
undir með manni sínum þar; hún hefur
haft nóg að gera að sinna ómegðinni.
Kannski hafði Jóhannes Vermeer aðeins
stopular stundir til að mála og hinn mjög
svo takmarkaði fjöldi málverka sem til er
eftir hann, bendir til þess. í ljósi þeirra
aðstæðna sem málarinn bjó við, má búast
við að hann hafi vantað næði. En myndirn-
ar hans bera það ekki með sér; þær minna
margar á helgiathafnir í klaustri eða kirkju.
Við finnum og skynjum að þarna er allt undur
hljótt. Tíminn virðist líða hægt.
Það er síður en svo að eitthvað slíkt hafi
verið í tízku meðal hollenzkra málara á 17.
öld. Margir þeirra hafa einmitt lýst háværu
og galsafengnu mannlífi með hlátrum og glasa-
glaum. Einn þeirra, Jakob Jordaens, d. 1678,
var allur í þeirri hefð og ærslafullar veizlur
voru eftirlætis myndefni hans. En þó þeir væru
landar og samtímamenn, er ekki einu sinni
víst að Vermeer hafi þekkt hann eða aðra landa
sína í málarastétt.
Átti þó einn aódáanda
Á sýningunni í Washington var safnað saman
20 myndum af þeim liðlega 30 sem til eru.
Það er er út af fyrir sig merkilegt að jafn
margar myndir eftir Jóhannes Vermeer voru
til í einu tilteknu húsi í Delft hjá hjónum að
nafni Pieter van Ruijven og Mariu de Knuijt.
Þau virðast hafa verið sérlegir aðdáendur stað-
armálarans og trúlega keypt jafnóðum það litla
sem hann málaði, eða mest af því. Um aðra
kaupendur er ekki vitað. Eftir daga Pieters og
Mariu dreifðust myndir Vermeers til erfingja
eins og gengur og enginn gerði sér þá grein
fyrir verðmæti þeirra.
Venjulega hefur sagan verið sögð þannig,
að Vermeer hafi fallið í gleymsku og dá til
1866, að fransksur gagnrýnandi, Thoré-Biirg-
er, hafi uppgötvað hann og lyft til vegs og
virðingar. Svetlana Alpers, söguprófessor við
Berkeley-háskóla í Kaliforníu, sem skrifar um
Vermeer í tímaritið Art in America í mai síð-
astliðnum, telur að mjög sé ofsögum sagt af
þessari uppgötvun Fransmannsins. Hún telur
að Vermeer hafi eftir sína daga verið mjög
GLUGGAÐIGA
mmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmmmmmmmmmmmmmimmmmmmmmmmmm^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmi^mmmmmmmmmmm^mm^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm u
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996