Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 7

Morgunblaðið/Ásdís
„BACH og Reincken heilluðust hvor af öðrum.“ Glen Wilson semballeikari, sem leika
mun barokkverk og flytja erindi í Skálholti þessa síðustu tónleikahelgi.
til að kenna. Heimsókn hennar hingað til
lands er álíka löng og flest önnur vinnu-
ferðalög en henni finnst gallinn við ferða-
lög sín vera sá að þau eru fullstutt. „Þetta
hlýtur að hafa verið skemmtilegt hérna í
gamla daga þegar tónskáldin fóru í langar
tónleikaferðir og dvöldu þá lengi vel á
sama stað við störf sín. Nú um stundir
gefst tónlistarmönnum varla tækifæri til
að anda að sér loftinu á nýjum stað. Ég
myndi t.d. gjarnan vilja vera lengur á ís-
landi, en ég eins og margir aðrir verð að
svara kröfum áheyrenda víða um heim.
Svo einfalt er það nú,“ segir Marijke að
lokum.
missti föður sinn ungur og ólst upp hjá
Eggerti Hannessyni lögmanni og síðan hjá
Ragnheiði dóttur Eggerts og manni iiennar
Magnúsi Jónssyni sýslumanni, oft nefndur
Magnús prúði. Hann varð prestur í Sauð-
lauksdal árið 1590, en fyrir réttum 400
árum, árið 1596, varð hann prestur á Sönd-
um í Dýrafirði og var hann jafnan síðan
kenndur við þann stað. Ólafur þjónaði á
Söndum samfellt í 31 ár og andaðist þar
árið 1627 „með bezta mannorði“ eins og
Sighvatur Grímsson Borgfirðingur kemst
að orði í „Prestaæfum“ sínum sem varðveitt-
ar eru í handritadeild.
Skrifleg menning
Kvæði Ólafs er gott dæmi um þann skrif-
lega arf sem lifði öldum saman sjálfstæðu
lífi til hliðar við „bullarans svertu" eins og
Hannes Finnsson Skálholtsbiskup kallaði
prentverkið. Frá upphafi prentunar á Is-
landi, um siðaskipti, og allt fram til 1773
var aðeins ein prentsmiðja til hér á landi,
staðsett mestan hluta síns tíma ýmist í Skál-
holti eða á Hólum. Flest það er fékkst gefið
út á þrykk á því langa tímaskeiði var guð-
fræðilegs eðlis, kjörið svo af yfirmönnum
prentverksins að það mætti útbreiða þann
boðskap er þeir hinir sömu yfirmenn voru í
„A tímum Bachs lögdu
tónskáld ekki mikla
áherslu á ad vera frum-
leg} helduraö tjá sigá
sameiginlegu máli tónlist-
arinnar} ekki ósvipad og
gildir umpoppió í dag. “
forsvari fyrir. Jón Helgason prófessor kemst
svo að orði á einum stað:
En sögurnar sem fólkið girntist að lesa
og heyra lesnar, rímurnar sem það girnt-
ist að kveða og heyra kveðnar, voru ekki
látnar á prent. Menn skrifuðu þær upp á
miðaldavísu af endalausri þolinmæði. [„.]
Svona var skrifað og aftur skrifað á ís-
landi á 17du öld og 18du og langt fram
á hina 19du.
Mikill hluti af því sem var skrifað og aft-
ur skrifað af endalausri þolinmæði, eins og
Jón kallaði það, hefur aldrei verið gefinn
út. Ein afleiðingin er sú að sjálf bókaþjóðin
hefur aldrei eignast bókmenntasögu sem
staðið gæti undir nafni, til þess skortir enn
hina heildstæðu sýn til bókmenningarinnar
sem ekki fæst fyrr en miklu meira hefur
verið gefið út og rannsakað af bókmenntum
síðari alda en gert hefur verið til þessa.
Sú kynning sem hefur farið fram á Sumar-
tónleikum í Skálholtskirkju 1996 til að losa
um tunguhaft handritanna er lítið spor -
en þó í rétta átt.
Höfundur er sérfræðingur í handritadeild
Landsbókasafns og situr i stjórn „Collegium
Musicum, samtaka um tónlistarstarf í Skólholti".
GAMLAR
______TÓNLIST_____
Sígildi r diskar
LISZT
Franz Liszt: Dansar og marsar. Leslie How-
ard, pianó. Hyperion CDA66811/2. Upptaka:
DDD, 10/1993,4/1994. Lengd (2 diskar):
146:13. Verð: 2.999 kr.
ÁSTRALSKI píanóleikarinn Leslie How-
ard, alnafni brezka kvikmyndaleikarans
úr Rauðu akurliljunni sem fórst í flugi í
seinni heimsstyrjöld, þykir fulltrúi deyjandi
arfleifðar.
Á okkar tímum er aðeins ætlazt til, að
sígilt menntaður píanóleikari leiki vandlega
undirbúin tónverk eftir nótum; í mesta
lagi, að hann taki líka að sér að kenna
ungmennum píanóleik. En svo hefur ekki
alltaf verið. Áður fyrr þótti einnig sjálf-
sagt, að píanistar frumsemdu eða útsettu
tónverk, læsu hvað sem væri - líka hljóm-
sveitarraddskrár - prima vista, lékju af
fingrum fram og tónflyttu upp og niður
eftir þörfum söngvara og meðleikara. Nú
orðið heyrist aldrei spuni á klassískum pía-
nótónleikum, en fram eftir 19. öldinni þótti
hann ómissandi. Jafnvel útsetningar flytj-
andans á tónsmíðum annarra hafa lagzt
af; Horowitz var einn af þeim síðustu sem
átti í fórum sínum eigin dúndurútsetningar
eins og hina kunnu útgáfu hans af Sousa-
marsinum Stars and Stripes Forever fyrir
uppklöppin.
Howard er sagður undantekning frá
núgildandi sérhæfingarreglu, þar sem æ
fleiri píanistar einbeita sér að æ færri tón-
verkum, sem verða æ gerilsneyddari í
flutningi og að lokum öll eins. Hann sem-
ur, spinnur á opinberum vettvangi, og leik-
ur spilandi sem óspilanleg píanóverk. Hann
er einnig forseti brezka Liszt-félagsins og
því tilvalinn stafnbúi Hyperion-plötuútgáf-
unnar í viðamestu heildarútgáfu á
píanóeinleiksverkum eins tónskálds
sem þekkzt hefur í iðngreininni til
þessa, en það er á verkum austur-
rísk-ungverska píanósnillingsins
Franz Liszts (1811-86). Hófst út-
gáfuröðin 1985 og mun fullkláruð
ná yfir 70 (!) hljómdiska.
Til sanns vegar má færa, að ekki
eru þetta allt frumsmíðar, heldur er
líka um að ræða umritanir Liszts á
verkum annarra. Tæknin hefur leyst
þá kvöð af nútímapíanistum að
kynna hlustendum brot úr nýjustu
óperum og sinfóníum þekktustu tón-
skálda, en þegar Liszt var uppi, var
þetta meðal þess sem „fólkið vildi“
- og fékk - á píanótónleikum stór-
snillinga.
í ljósi þessa skilst vel, hvers vegna
jafnmikið liggur eftir af píanóumrit-
unum eftir Liszt, en eins og kunnugt
er lagði hann mikið kapp á að geta
spilað sjálfur jafnvel viðamestu
hljómsveitarverk síns tíma með tíu
fingur eina að vopni, enda fingra-
tækni þessa „Paganinis hljómborðs-
ins“ annáluð. Og margt var umritað
í fleiri en einni útgáfu, því af tillits-
semi við forleggjara og lysthafendur
gerði hann einnig einfaldaðar útgáf-
ur af því sem erfiðast þótti að torga
á slaghörpur heimilanna. Ef rétt er sem
manni skilst, að meiningin sé að gefa allt
þetta efni út í hljómandi mynd, er engin
furða að þurfi mikið pláss.
Öllu torskiljanlegra sýnist manni aftur
á móti það fólk sem ætlar sér að safna
öllum 70 diskunum. Því þó að mörg um-
skrift Liszt sé gerð af miklu hugviti, er
hlustunaraðgengi nútímamanna að frum-
gerð tónverkanna sem hann útsetti fyrir
píanó allt annað og auðveldara en fyrir
daga grammófónsins. Engu að síður þykir
eflaust hörðum píanóunnendum tiltækið
stórmerkilegt, og þar sem heildarútgáfur
virðast i ofanálag hálfgert lausnarorð nú
á tímum og ekki lengur einkamál vísinda-
legra nótnaútgáfna, má vera, að nægt til-
efni sé saman komið.
Fyrir venjulega hlustendur hefur þetta
box þann kost, að allt er þar frumsamið,
enda þótt sumt sé píanóútfærsla af öðrum
verkum Liszts. Dansarnir og marsarnir eru
flestir tækifærisstykki eða vinarhót og
GLÆÐUR
spanna gífurlega breitt stílþróunarsvið,
allt frá árdögum hins unga senurústara,
þar sem sumt minnir á Chopin, að nærri
því flögrandi impressjónisma Debussys
eins og í Mephisto polkanum, tileinkuðum
síðustu ástkonu snillingsins.
Breiðfylking úr stormum og stefnum
Norðurálfu 19. aldar líður hér framhjá
undrandi eyrum hlustandans í skilvirkri
fítonstúlkun Leslies Howard, og upptöku-
gæðin hæfa þessu grettistaki Hyperions.
LISZT / ENESCO
Franz Liszt: Ungverskar rapsódíur nr. 1-6;
Georg Enescu: Rúmensk rapsódía nr. 1 Op.
11. Sinfóníuhijómsveit Lundúna u.stj. Antals
Doratis. Mercury 432 015-2. Upptaka: ADD,
London 6/1960 og 7/1963. Geislaútg.: 1991.
Lengd: 73:50. Verð: 1.399 kr.
MIKIÐ ORÐ hefur farið af amerísku
Mercury „Living presence" hljóðritunum
frá árunum sitt hvorum megin við 1960,
sem markaðssettar hafa verið í geislaend-
urútgáfu undir sama vörumerki. Það er
stórt upp í sig tekið, en eftir fyrstu reynslu
að dæma má alveg telja sér trú um að
hljómsveitin sé virkilega stödd inni í stofu
hjá manni - að frádregnu suði og rumi
(hk., ’rumble’) sem fylgja flestum ADD
diskum.
Hrifnari var ég þó af spilamennsku
Lundúnasinfóníunnar undir stjórn Doratis.
Þar er ekkert gefið eftir, heldur leikið með
blóði, svita og tárum. Það er líka eins
gott, því veðurbarðir „stríðsfákar" eins og
fyrstu ungversku rapsódíur Liszts þurfa
þess með. Georges Enescu (eða -o; d. 1955)
er kunnastur fyrir 1. Rúmensku rapsódíuna
sína, sem hann samdi aðeins tvítugur, þó
að hann hafi verið bæði afkastamikið og
fjölbreytt tónskáld. Eins og í nágranna-
verkunum eftir Liszt má heyra mikil sí-
gaunaáhrif í tónlistinni og fara höfundarn-
ir tveir því vel saman á einum diski, þótt
hátt í öld skilji á milli.
Liszt-rapsódíurnar voru flestar frums-
amdar fyrir tví- eða fjórhent píanó og síð-
ar útfærðar fyrir hljómsveit eftir að þær
náðu lýðhylli; algengt ferli á 19. öld, sbr.
þjóðlegu dansasöfn Brahms, Dvóraks og
Griegs. Hafa sumar elzt verr en hliðstæða
þeirra eftir Enescu. Aðrar - sem sjaldnar
heyrast - hafa haldið sínu betur, eins og
hin glæsilega nr. 6 („Kjötkveðja í Pest“)
sem er nánast fullgildings hljómsveitarfor-
leikur með smellandi lúðraþyt í lokin.
Einhvers staðar stendur, að lengi lifi í
gömlum glæðum. Þó að ungverska sí-
gaunarómantíkin sé í hugum flestra löngu
liðin lumma eins og týrólska jóðlið, þá má
vissulega enn hafa gaman af þessu þjóð-
lega neistaflugi á góðri stund, og er það
ekki sízt frísklegum flutningi að þakka.
Ríkarður Ö. Pálsson
TÓNLISTARARFUR
Franz Liszt
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996 7