Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1996, Blaðsíða 4

VIÐ ÞJÓÐ-
BRAUT
HEIMSINS
EFTIR ÁRNA ARNARSON
Oft er vísað til þess að íslendingar hafi verið ein-
angruð þjóó, ósjólfstæð og lokuð fró meginstraum-
----—... . ""‘F------ ' --------
um Evrópusögunnar. Utgerðarsvæði eins og Vest-
firóir bjuggu samt alla tíó við góðar samgöngur
og Vestfirðingum var auðveldarg að komast til
Englands eóa Hollands en suður í Skólholt.
FLLT FRAM á 19. öld voru sam-
göngur í heiminum að mestu
takmarkaðar við hafið, vötn,
skipgengar ár og skipaskurði.
Borgir og bæir byggðust við
stórfljót og strandir þar sem
hafnarskilyrði voru frá náttúr-
unnar hendi. Án siglinga gátu
borgarbúar ekki etið, drukkið eða hitað upp
híbýli sín. Hafið var hlið auðsins og skipa-
smíðar voru háþróuð atvinnugrein. Sem
dæmi um hina gífurlegu skipaumferð má
nefna að á tæplega. hundrað ára tímabili,
frá því um miðja sextándu öld og fram á
þá sautjándu, fóru hátt á annað hundrað
þúsund skip um Eyrarsund. Þegar Jón Ól-
afsson Indíafari sigldi frá íslandi til Eng-
lands með enskri duggu sumarið 1615
sigldu þeir í gegn um flota 700 síldveiði-
skipa við Hjaltland. Talið er að á fyrri hluta
17. aldar hafi Hollendingar haldið úti um
1.500 skipum til síldveiða í Norðursjó. Þeg-
ar þeir Jón koma til hafnar í Newcastle
voru þar fyrir 300 skip af ýmsum þjóðemum
að lesta kol. Árið 1828 voru samgöngur á
landi enn svo lítt þróaðar að borgir á austur-
strönd Bandaríkjanna urðu að kaupa kol
frá Evrópu þó svo að næg kol fyndust í
nágrenninu.
Þeir fáu vegir sem voru til voru afar léleg-
ir. Á málverkum frá 17. öld má sjá, að jafn-
vel á sléttu landi, eru vegirnir varla
merkjanlegir, útlínurnar óljósar og ef til
vill gerðum við okkur ekki grein fyrir að
þarna væri vegur ef ekki væri sýnt fólk á
hreyfíngu. Það eru oftast fótgangandi
bændur, kerrur með afurðir á leið á mark-
að, stundum stærri vagnar með yfirstéttar-
fólki. Vegurinn er holóttur og verður að
eðju þegar rignir. Þá flýja menn og skepn-
ur út fyrir veginn. Fólk skynjaði fjarlægðir
i árstiðum og árum og það var ekki fyrr en
á 19. öld sem manninum tókst að yfirstíga
þann þröskuld að komast lengra en 100
kílómetra á dag. Það er nokkurn veginn
sami ferðahraði og tíðkaðist á dögum Róma-
veldis. Mörg landlukt svæði í Evrópu bjuggu
við nær algjöra einangrun fram á 20. öld.
Fólk var lokað inni af tíma og rúmi, náttúru-
legum hindrunum, sem ekki tókst að ryðja
úr vegi fyrr en með tilkomu járnbrauta,
ritsíma og gufuskipa. Þegar fólk í af-
skekktu héraði í Póllandi var spurt að því
árið 1930 hverrar þjóðar það væri, þá skildi
það ekki spurninguna. Þá hafði þjóðernis-
hugtakið enn ekki náð inn í alla afkima
álfunnar.
Það kann að hljóma ótrúlega en ferðalög
innanlands á íslandi hafa ekki tekið mikið
lengri tíma en milli heimsborga í Evrópu.
Við upphaf 17. aldar var talið að það tæki
fimm til sex daga að komast frá tírussei
til Parísar, leið sem er um 300 kílómetrar.
Á íslandi taldist þingmannaleið vera 38
kílómetrar, sem var dagleið þingmanns á
leið til Alþingis. Þar sem því var við komið
ferðuðust íslendingar auðvitað sjóleiðis og
reru þá sex til sjö kílómetra á klukkustund
við góð skilyrði. Slíkar samgöngur hafa
verið með þeim greiðustu sem þekktust í
Evrópu. Á svæðum sem lágu vel við sam-
göngum á sjó líkt og við ísafjarðardjúp var
því oft mikil umferð báta bæði til fiskveiða
og flutninga.
íslenskar heimildir eru annars afar þögl-
ar um samgöngumál. Samgönguerfiðleikar
töldust ekki til tíðinda enda hugtakið ekki
til fyrr en á 19. öld, þegar farið var að
gera kröfur til greiðari samgangna á Iandi.
Sjaldan er talað um stórár sem farartálma.
Oddur Einarsson biskup segir í íslandslýs-
ingu sinni frá því í lok 16. aldar, að á aust-
urhluta íslands sé eitt foraðsfljót, sem
hvorki sé fært bátum né hestum. Þar hafi
einhvern tíma verið gerð hengibrú og hangi
hún enn uppi nokkurn veginn. Annars stað-
ar hafí ferðamönnum verið séð fyrir kláf-
feijum, þar sem þeir togi sig yfir með hand-
afli. Oddur bendir á að þó nóg sé af gijóti
til brúargerðar, hafi Islendingar ekkert
kalk og enga meistara sem kunni til verka.
Oddur hafði eins og margir íslenskir heldri-
manna synir dvalið og menntast erlendis
og séð slík mannvirki þar. Lítill áhugi var
samt fyrir því að innleiða slíkar nýjungar
hér á landi. Konungsvaldið reyndi þó stöku
sinnum að ýta við landsmönnum til sam-
göngubóta en án árangurs. í tilmælum
konungs til Henriks Bjelke hirðstjóra árið
1650 er talað um, að það vanti brýr og
pramma og að leggja þurfi nýja vegi. ís-
lenska höfðingjastéttin sýndi þessu lítinn
áhuga enda kallaði þetta á fjárútlát en hin
ráðandi stétt á íslandi leit á það sem helsta
hlutverk sitt að viðhalda óbreyttu ástandi
og koma í veg fyrir nýjar álögur og útgjöld.
Verslun og samgöngur
Við heyrum oft vísað til þess að íslending-
ar hafi verið einangruð þjóð, ósjálfstæð og
lokuð af frá meginstraumum Evrópusög-
unnar. Það er rétt að við Iok Þjóðveldis-
tímans bjuggu íslendingar við samgöngu-
leysi en um leið og útlendingar uppgötvuðu
hin auðugu fiskimið við landið og tóku að
sækja hingað á tugum og stundum hundruð-
um fiskiskipa ár hvert var sú einangrun
rofin. Vissulega var það svo að þeir lands-
hlutar sem bjuggu við hafnleysi og ekki
lágu að eftirsóttum fiskimiðum bjuggu
áfram við einangrun, en útgerðarsvæði eins
og Vestfirðir bjuggu alla tíð við miklar og
4 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996
góðar samgöngur. Það var Vestfirðingum
auðveldara að komast til Englands eða
Hollands en suður í Skálholt. Þeir þurftu
aðeins að taka sér far með einhveiju hinna
fjölmörgu skipa sem sóttu á miðin úti fyrir
hvert sumar og áttu margvísleg samskipti
við landsmenn. Jón Ólafsson Indíafari segir
á nokkrum stöðum í Reisubók sinni frá
samskiptum sínum við útlendinga á æskuá-
rum heima í Álftafirði. Hann segir frá því
að þegar hann var fjórtán ára hafí hann
öðlast bata eftir langvarandi veikindi þegar
danskur skipstjóri hafi sent sér epli sem
hann borðaði reyndar aðeins til hálfs. Þegar
Jón tekur þátt í dönskum leiðangri til Sval-
barða árið 1618 hittir hann þar mann, ensk-
an í móðurætt og sennilega baskneskan í
föðurætt, sem hafði:
fyr meir siglt hingað þá hann var 14 ára að aldri með þeim
mönnum, er komu einu ári eftir Píning á Amarfjörð,
og vom
fjórir af þeim sendir til sýslumanns sál. Ara Mapússon-
ar, sem
sat að Ögri við ísafjarðardjúp, og var eg þá 9 vetra er
þeir komu
til Svarthamars við Álftafjörð.
Margir Vestfirðingar eignuðust vini og
kunningja meðal erlendra sjómanna og
kaupmanna.
Samgöngur tengdust því fiskveiðum og
verslun. Þau svæði sem höfðu upp á eitt-
hvað að bjóða í þeim efnum voru því aldrei
einangruð. Þetta átti fyrst og fremst við
um Vestfirði, Snæfellsnes og Suðurnes. Á
tveimur síðastnefndu svæðunum hafði út-
gerðin snemma komist í hendur kirkju og
klaustra og þaðan til konungs við yfirtöku
klaustureignanna eftir siðaskipin. Á Vest-
fjörðum var útgerðin að stærri hluta í hönd-
um einstaklinga auk þess sem einangrun
landshlutans frá öðrum hlutum íslands
veitti Vestfirðingum visst athafnafrelsi og
gerði þájafnframt háðari verslun við útlend-
inga. Byggðin, sem var að mestu með
ströndum fram, gerði íbúana háða útgerð
og útgerðin var háð versluninni. Menningar-
straumar og hugmyndir bárust því fyrr og
jafnara til Vestfjarða en annarra lands-
hluta. Hér var ekki einungis um að ræða
tískuvarning og hégóma, heldur einnig rit
um guðfræði, vísindi og heimspeki. Alþjóð-
legir menningarstraumar hittu því þennan
veðurbarða útkjálka íslands í langtum rík-
ari mæli en þau svæði í Evrópu, sem ekki
lágu að sjó eða skipgengum ám. Það er því
engin tilviljun að alþjóðlegt fyrirbæri eins
og galdraofsóknir hefjist á Vestfjörðum og
einskorðist næstum við þennan landshluta.
Vestfirskir höfðingjasynir dvöldu tíðum er-
lendis við nám og störf. Talið er að Ari
Magnússon í Ögri hafi sem ungur maður
dvalið níu ár í Hamborg og móðurafi hans,
Eggert Hannesson, sem stundaði verslun í
félagi við þýska kaupmenn, átti þar stór-
eignir og settist þar að á efri árum.
Hin gjöfulu fiskimið tryggðu að siglingar
brugðust sjaldan og Vestfirðingar versluðu
við hina erlendu fískimenn auk kaupmanna.
Þegar konungsvaldið ákvað að öll verslun
á Islandi yrði háð einkaleyfum árið 1602
var öll verslun við aðra en leyfishafa bönn-
uð þótt lengi vel væri erfitt að framfylgja
slíku banni. Launverslun var því mikil alla
17. öldina. Íslenskir höfðingjar reyndu af
miklu harðfylgi að koma í veg fyrir að einka-
leyfisfyrirkomulagið yrði endurnýjað árið
1614, en án árangurs. Þetta verslunarfyrir-
komulag, sem íslendingum er tamt að kalla
einokunarverslunina, var afsprengi merkan-
tílismans, sem var tískustefna þeirra þjóð-
höfðingja sem vildu efla hlut sinn gagnvart
þeim ríkjum sem ráðandi voru í heims-
versluninni. Á þessum tíma voru Hollend-
ingar að ná yfirburðastöðu í alþjóðlegri
verslun og viðskiptum. Líkt og önnur ríki
í sambærilegri stöðu gerðust þeir boðberar
fijálsrar verslunar. Það er jafnan stefna
hinna sterku að festa í sessi þá heimsmynd
sem þeim geðjast að.
Kristján fjórði Danakonungur var metn-
aðargjarn þjóðhöfðingi og vildi efla verslun
Fólk skynjadi jjarlœgb-
ir í árstíóum og árum
ogþaö var ekkifyrr
en á 19. öld sem mann-
inum tókst abyfirstíga
þann þröskuld ab kom-
ast lengra en 100 kíló-
metra á dag.
sinna þegna og þar með gera ríkið vold-
ugra. Einkaleyfisfyrirkomulagið tryggði þó
kaupmönnum ekki einungis forréttindi held-
ur lagði þeim jafnframt þá skyldu á herðar
að sigla öll ár hvernig sem áraði, en áður
höfðu kaupmenn að sjálfsögðu verið tregir
að sigla ef lítinn fisk var að hafa. Islands-
verslunin líkt og önnur verslun fyrr á öldum
byggði á því að koma til baka með verðmæt-
ari farm en lagt var upp með. Hið veika
konungsvald á íslandi var engan veginn
fært um að framfylgja þeim skilyrðum sem
kaupmönnum voru sett. Því gátu kaupmenn
oft farið sínu fram óáreittir. Danskir kaup-
menn voru heldur ekki í stakk búnir að
sinna svo umfangsmikilli verslun sem ís-
landsverslunin var og því varð hér fljótlega
gríðarleg óánægja með þetta fyrirkomulag.
Einkaleyfisfyrirkomulagið var endurnýjað
árið 1614 þrátt fyrir kröftug mótmæli.
Vorið 1615 beittu atkvæðamestu sýslumenn
landsins sér fyrir samþykktum og dómum
um málið. Það er að sjálfsögðu engin tilvilj-
un að snörpustu viðbrögðin komu frá Vest-
fjörðum. Engin útgerð gekk án innfluttra
veiðarfæra, sem höfðu hækkað í verði og
framboðið minnkað. Dómur Ara Magnús-
sonar í Ögri „Vm kaupskap vtlendskra og
Jslenskra“ tekur langtum fastar á þessu
máli en dómar annarra sýslumanna þetta
vor, enda Ari ráðríkur og ákveðinn sýslu-
maður, sem lét sér fátt mannlegt óviðkom-
andi í sínu umdæmi. í dóminum, sem kveð-
inn var upp á Hóli í Bolungarvík 4. maí
1615 af T2 betri bændum úr nágrenninu,
er það Ari sjálfur sem talar og hann getur
ekki stillt sig um að setja ofan í við þegna
sína sem honum þykir tefla á tæpasta vað
í fjármálum:
Hier med forbanna ec ollum syslunnar innbyggiurum
þeim sem j mijnu
vmdæmi ero. ad giöra meiri skullder vid utlendska menn.
enn þeir viti
sig menn til ad borga.
Hann finnur einnig að því að landsmenn
haldi ekki reisn sinni gagnvart hinum út-
lendu mönnum vegna drykkjuskapar og
ónæðis:
forðumst næturdryckiur edur langar næturslijmur. þui
’ þar af hefur opt
komid micid vont. látum þessa vtlendska menn mega
hafa sijna ró og
náder kuölld og morna..
Dómurinn er afar merkilegur því Ari
gengur lengra en aðrir sýslumenn með því
að ákvarða beinlínis hvað eigi að flytja til
landsins og á hvaða verði. Erfitt er að gera
sér grein fyrir hvað hefur vakað fyrir Ara
því auðvitað voru engar líkur á því að eftir
þessu yrði farið, en fordæmið var sótt til
Þjóðveldistímans þegar höfðingjum bar að
úrskurða um verð ef samkomulag náðist
ekki. Sennilega er hér fyrst og fremst um
táknræn mótmæli að ræða til þess að vekja
athygli á veikri stöðu landsmanna gagnvart
samkeppnislausri verslun. Ari ákvað verð á
allri verslunarvöru og er birt verðskrá með
dóminum. Lúxusvarningur og smákram er
þó undanþegið og „kaupist eptter þeim
dyrleika sem sialfum semur, þo so ad eigi
megi okur af verda“. Kaupsetning Ara gef-
ur okkur ómetanlega innsýn í hvað menn
töldu til nauðsynja í þessu útgerðarsamfé-
lagi vestur á fjörðum í upphafi 17. aldar.
Það er mjöl, gijón, brauð ýmiss konar,
ýmsar tegundir öls, brennivín, hunang,
tjara, járnföt, járn, eir, tin, látún, viður
ýmiss konar, árar, hnífar, konupungar,
hattar ýmsar tegundir, skór, vax, þjalir,
nótagarn, hákarlsfæri, brýni, léreft, strigi,
sængur og áklæði, peningar og silfur, klæði
ýmiss konar, „Enn þau klædi sem betri flyt-
iast sie eptter samninge manna á medal“.
íslenskar vörur sem ákveðið er verð á eru:
Smjör, lýsi, fiskur ýmiss konar, vaðmál,
vettlingar, duggara- og smáprjónssokkar,
sauðfé og nautgripir.
Þeim svæðum sem eitthvað höfðu að
bjóða heimsmarkaðinum voru ávallt tryggð-
ar samgöngur. Á sama tíma og sveitarfólk
í Evrópu steig sjaldnast fæti út fyrir sína
heimabyggð áttu Vestfirðingar kost á
tengslum við heimsmenninguna um hafið.
Það var fyrst með tilkomu járnbrautanna
á 19. öld sem hægt er að tala um greiðar
samgöngur á landi. Þá fyrst var hægt að
flytja vörur og afurðir í stórum stíl milli
landluktra svæða.
Höfundur er sagnfrœðingur.
MATSUO BASHO
TÍU HÆKUR
UM
HAUSTIÐ
Óskar Árni Óskarsson þýddi
fiðríldi, vaknaðu nú -
við eigum langan veg
ófarínn
rétt sem snöggvast
glampar mánaljósið
á blómguðum trjátoppunum
í alla nótt hef ég
hlustað á haustvindinn
eigra um eyðifjöllin
kónguló,
grætur þú - eða
er það haustkulið?
æ, fjallagaukar,
í dimmum huga mínum
ágerist nú einsemdin
tryggðablómið fallið -
skáld, nú er að yrkja
um næpuna!
haustkvöld -
þennan veg fer enginn
nema húmið
jafnvel á dauðastundinni
er söngur skortítunnar
fullur af lífí
haustvindar -
sumarkvæðin mín
á rifnum blævæng
kráka tyllir sér
á visna grein -
haustkvöld
Japanska skáldið og förumunkurinn
Matsuo Basho (1644-1694) er talinn
meistari japönsku hækunnar. Ljóðin eru
úr nýútkominni bók, Fjögra mottu her-
bergið, 150 hækur eftir Matsuo Basho
í íslenskri þýðingu Oskars Arna Óskars-
sonar. Utgefandi er bókaútgáfan Bjartur.
SIGURGEIR
ÞORVALDSSON
SORGIN
Loftið iðar af lífi
og angan,
sem berst um langan veg -.
Alla leið þangað,
sem stöndum við:
Þú og ég!
Á morgun syrtir í álinn,
því þá verður sálin
að píslarvætti -.
Þá kemur sorgin
og kveður sér hljóðs!
Af öllum sínum mætti
hún stingur til blóðs -,
heggur til blóðs —!
Höfundur býr í Keflavík
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. ÁGÚST 1996 5