Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1996, Blaðsíða 10

„ELEGANSINN'1 horfinn: Hin glæsta veröld reykinganna
hefur snúist upp í hryllingsmynd.
að geta reykt upp rammara helminginn."
Síðan rekur Þórbergur hvemig hann lærði
að reykja á þriðja ári sínu á skútu. „En
reykingamar urðu mér ekki aðeins deyfilyf
til að slæva dómgreind mína fyrir ömurleika
lífsins. Það urðu aðrar meginnautnir mínar
að láta þær þyrla upp í sálu minni skáld-
legu hugarflugi eða leiða mig inn í djúplæg
heilabrot á sviðum heimspeki og vísinda.“
Síðan lýsir hann gjörla hvernig það fór fram,
og bætir við: „Reykingarnar vom þannig
ríkulega tengdar gáfnalífi mínu. Fyrir því
lagði ég alltaf töluverða rækt við að eiga
tóbakspípur, sem trufluðu ekki þetta háeðla
samband reykinga og sálar.“ Á Akureyri
um mitt sumar árið 1912 sá Þórbergur sjón
sem hann aldrei gleymdi: „Þetta var þá
reykjarpípa er hékk í fagurlega dregnum
boga út úr munni mannsins og alla leið
niður undir pallinn, sem hann gekk á. Þessi
sálarunaður var skreyttur með glóandi hólk-
um og flaksandi skúfum.“ Svipaða pípu sá
Þórbergur svo litlu síðar í verslunarbúð
Tuliniusar, keypti hana og hlakkaði mikið
til að reyna hana. En kunningjar Þórbergs
gerðu grín að pípunni og hún olli honum
vonbrigðum: „Hún jók ekki einum þuml-
ungi við farsæld mína eða kannski öllu
heldur: stytti ekki um eina einustu þumgl-
ungslengd sorgarlestir ófarsældarinnar.
Mér gekk engu betur að hugsa en áður.“
Aukning i
sigarettusölu
Síðan Bjöm M. Ólsen hóf sígarettureyk-
ingar hefur þróunin í tóbaksneyslu hér á
landi orðið sú að æ fleiri hafa tekið að reykja
sígarettur þótt margir reyki líka pípu og
vindla. Það eru líka til nokkrir menn ennþá
sem „bjóða kunningjum sínum í nefið“.
Hins vegar er orðið fátítt að menn taki í
vörina. Annað sem breyst hefur síðan um
síðustu aldamót er að konur reykja nú síst
minna en karlmenn.
Samkvæmt upplýsingum úr skýrslu
Hjartavemdar urðu sígarettureykingar ekki
almennar erlendis fyrr en skömmu fyrir
fyrri heimsstyijöld og hér á landi ekki fyrr
en í síðari heimsstyijöldinni. Kvikmyndir
sem hér voru sýndar ýttu sannarlega undir
þessa þróun. Allir helstu kvikmyndaleikarar
þess tíma reyktu óspart í myndum sínum
sígarettur, Betty Davis reykti til dæmis í
nær öllum sínum kvikmyndum og stundum
alveg óskaplega, sömuleiðis Humphrey
Bogart, Clark Gable og Marlene Dietrich,
svo einhveijir séu nefndir. Þessi tíska dró
dilk á eftir sér. Árið 1920 voru sígarettu-
reykingar innan við 100 stykki að meðal-
tali á ári á hvern íbúa hér landi. Árið 1977
var meðaltalið 1.497 stykki á ári á hvern
íbúa.
Samkvæmt upplýsingum úr skýrslu
Hjartavemdar er vitað að áhætta sígarettu-
reykingamanna að deyja úr kransæðasjúk-
dómi er næstum tvöfalt meiri en þeirra sem
ekki reykja. Hjarta- og æðasjúkdómar eru
ein algengasta dánarorsök hér á landi eins
og í mörgum löndum. Heldur hefur þó dreg-
ið úr þeirri þróun vegna mikillar fræðslu
um áhættuþætti og áróðri gegn reykingum.
Ekki virðist þó mega slaka mikið á í áróðrin-
um, þá aukast reykingar aftur áður en við
er litið
Gengnir tóbaksmenn liðinna áratuga og
alda hefðu ábyggilega þurft að láta segja
sér það þrisvar að afkomendur nútímans
ættu í því stríði helst að hætta að reykja
og þyrftu jafnvel að sækja í því skyni nám-
skeið og lesa þykkar bækur með ráðlegging-
um. í bókinni Létta leiðin til að hætta reyk-
ingum, eftir Allen Carr segir á þessa leið:
„Vonlítið er að minnka reykingamar vegna
þess að það krefst svo mikils sjálfsaga og
viljastyrks, það sem eftir er ævinnar. Ef
þú býrð ekki yfir nægum viljastyrk til þess
að hætta, hefurðu því síður þann viljastyrk
sem þarf til að fækka sígarettunum. Af
tvennu illu er miklu auðveldara og sárs-
aukaminna að hætta alveg að reykja.“
Heldur gengur þó stirðlega að fá menn
til að láta vera að byija að reykja og þá til
að hætta sem þegar era byijaðir. Á tímabil-
inu janúar - apríl í ár seldust 4.488.930
pakkar af sígarettum á íslandi, sem er 0,4
prósent aukning í sölu miðað við sama tíma
í fyrra. Níutíu prósent af tekjum ÁTVR
koma af sígarettusölu. Á sama tímabili seld-
ust einnig 2.624.519 stykki af vindlum. Af
neftóbaki seldust 3.206 kílógrömm og 6,4
kg. af munntóbaki. Af reyktóbaki seldust
63.474 pakkar eða 2.824 kílógrömm. Það
er því ekki annað hægt að segja en það sé
tóbakið sem hrósi sigri í dag - hvað sem
síðar verður. Þannig er staðan í þessum
málum í dag.
Höfundur er blaóamaður.
„En reykingar urbu
mér ekki adeins deyfi-
lyftil að slceva dóm-
greind mínafyrir
ömurleika lífsins.
Það urðu aðrar
meginnautnir mínar
að láta þcerþyrla upp
í sálu minni skáldlegu
hugarflugi... “
Þórbergur Þórðorson.
VISTASKIPTI
SMÁSAGA EFTIR
EINAR KÁRASON
Hún stóð á vegamótum.
Henni fannst að hún
yrði að komast yfir göt-
una, en það gafst aldrei
færi, því að í hvert sinn
sem vegurinn sýndist
auður birtist nýr bíll úti
við sjóndeildarhringinn.
Hún hafði opnað fyrir mönnunum og lát-
ið fara lítið fyrir sér í eldhúsinu á meðan
þeir skoðuðu íbúðina. Hún var feimin við
þessa menn, enda hafði enginn komið þarna
að heitið gæti í áratugi; þær vora þarna
bara tvær hún og húsmóðirin og svo ein-
staka sinnum menn sem bönkuðu, kannski
til að koma með lyfin handa frúnni og þeir
fóra aldrei lengra en inn í forstofuna eða
það komu menn til að fá að lesa á rafmagn-
ið og þeir fóru bara í kjallarann. En svo
vora þama komnir ijórir ungir fullhugar
glansandi klæddir og vellyktandi sem gengu
beint inn í íbúðina einsog þeir ættu hana,
og áttu hana svosem kannski — hún steig
til hliðar hrædd og óörugg og ætlaði að'
biðjast afsökunar á sjálfri sér, en sem betur
fer virtust mennirnir ekki taka eftir henni,
þeir horfðu bara í kringum sig stórum aug-
um, átu með augunum málverkin og list-
munina og húsgögnin ...
Það hafði verið skrýtið að vera þama ein
síðustu tvo dagana, eða frá því húsmóðirin
dó og líkmennimir fluttu hana út, undir
vökulum augum læknisins. Þessa tvo daga
hafði henni nefnilega þótt þessi íbúð á ein-
hvem hátt framandi, skyndilega hafði henni
fundist einsog húsið væri ekki lengur heim-
ili hennar, þó hún hafi hvergi annars staðar
búið síðustu fjóra áratugina og sex árum
betur, eða alveg frá því hún steig fyrst á
land í höfuðborginni eftir siglinguna með
strandferðáskipinu að vestan. Hún var
heppin á sínum tíma að lenda hér, um það
var ekki að villast; þegar heimilið hennar
á Homströndunum leystist upp vissu fæst
af hinum ellefu systkinunum hvað um þau
myndi verða. Þau höfðu búið þar alla tíð í
fásinninu og síðustu fimmtán árin vora þau
á eina bænum í víkinni þarsem ennþá var
búið; systkinin tólf ásamt mömmu og pabba
og skepnunum, — og ekkert annað mann-
legt líf nema þegar póstbáturinn kom tvisv-
ar á ári með vistir, að vori og hausti og
annars ekki, og eins gott að birgja sig þá
upp af kaupstaðarvöram til að verða nú
ekki uppiskroppa, meðal annars varð alltaf
að vera til efni í eina líkkistu ef einhver
skyldi deyja að vetrarlagi og kannski marg-
ir mánuðir fram að komu næsta báts. Og
það þurfti svosem að grípa til kistuviðar-
ins, bæði þegar amma dó og var jörðuð í
heimagrafreitnum og líka þegar börn dóu
nýfædd eða voru andvana borin í þennan
heim — og svo kom að því að það var ekki
pabbi sem smíðaði kistuna, heldur voru það
eldri bræðumir sem máttu taka sig til og
banga utan um föðurinn og eftir það var
sjálfhætt búskap í víkinni og þau biðu
næstu komu póstbátsins og þá ætluðu þau
þrettán að taka sér far með honum, mam-
man sem var orðin heilsulaus og börnin
hennar sem ætluðu að freista gæfunnar
hvar sem hennar væri að leita. Þijú eða
fjögur af eldri systkinunum höfðu áður far-
ið sjóleiðina í kaupstað, þekktu hina stóru
veröld og þóttust engu kvíða, reyndu að
uppörva þau yngri, meðal annars hana
sjálfa sem aldrei hafði komið útúr litlu
Homstrandavíkinni og vissi lítið annað um
veröldina en það sem hún hafði lesið í blóði
drifnum riddarasögum heimilisins og fengið
að heyra þegar presturinn kom fyrir þrem-
ur árum og kenndi þeim á kverið og fermdi
þau svo fjögur í einni spyrðu.
Þau komu inn á ísafjörð, þann ógnar-
stóra bæ þarsem mannhafið flæddi um
gangstéttar og bílar æddu um á skelfilegum
hraða og flautuðu hátt og frekjulega fyrir
horn. Fyrstu nóttina gistu þau öll á herkast-
ala og það var farið að huga að því með
aðstoð góðra manna hvar mætti finna þeim
samastað hveiju og einu, en strax kom upp
sú hugmynd að einhver þeirra sjö systranna
færi í vinnumennsku hjá kaupmannshjónum
í Reykjavík; maðurinn var ættaður að vest-
an og hafði spurst fyrir um góða vinnukonu
til að létta undir með eiginkonu sinni sem
var að mestu orðin rúmliggjandi vegna tor-
kennilegs sjúkdóms. Og það varð úr að strax
daginn eftir fór hún með þeirri miklu sæ-
borg strandferðaskipinu Esju áleiðis til
Reykjavíkur alein síns liðs og hrædd og
skelkuð og óörugg, ekki síst þegar þau fóru
að nálgast Reykjavík og hún fann að þarna
voru húsin jafnvel enn fleiri en á ísafirði,
bílarnir háværari, og hún ein. En sem betur
fer kom kaupmaðurinn um borð strax og
skipið lagðist að landi og hafði upp á henni,
bar svo ferðaskjóðuna hennar upp á bryggj-
una og hún ók með honum í bíl þangað
heim; hún ók í bíl í fyrsta og eina sinn á
ævinni, heim í þetta hús þarsem hún hafði
búið síðan. Húsmóðirin tók á móti henni
rúmliggjandi; þetta var ung og falleg kona,
en svona veikburða að hún treysti sér ekki
til að vera á fótum, treysti sér ekki til að
gera neitt. Húsbóndinn afturámóti, það var
stór og breiður og hraustlegur maður sem
talaði hátt og var með mörg járn í eldinum
og kom ekki heim fyrren seint á kvöldin
og lagðist þá í símann eða fékk menn í
heimsókn og fór með þá inní stofu til að
rýna í pappíra og útreikninga og þá mátti
hún vera til taks til að bera þeim kaffi og
vindla og illa lyktandi víntegundir, en svo
dó hann öllum að óvörum; hné niður örend-
ur þarsem hann stóð við vinnu í búðinni
sinni; aðeins þremur mánuðum eftir að hún
gerðist vinnukona í húsinu og síðan þá
höfðu þær bara verið þarna tvær, húsmóðir-
in rúmliggjandi og hún sjálf.
Hún fékk hundrað og fímmtíu krónur í
laun fyrir árið og frítt fæði, húsnæði og
uppihald. Og það voru ekki svo slæm laun
vissi hún, þetta voru vinnukonulaun einsog
þau tíðkuðust þarna á árunum í kringum
heimsstyijöldina. Hún varð þess að vísu vör
að það var hægt að versla æ minna fyrir
þessa peningaupphæð, vegna þess að hún
sá um innkaup fyrir heimilið; fór þrisvar í
hverri viku út á gangstéttina með ráptuðr-
una, gekk niður alla götuna og fyrir hornið
til hans Garðars kaupmanns sem tók henni
alltaf af lipurð og elskusemi og hafði orða-
laust til þær vörar sem hana vanhagaði um;
það var allt í frekar föstum skorðum. Og
Garðar sjálfur breyttist heldur ekki mikið,
hann var alltaf jafn brosmildur og elskuleg-
ur, alveg frá því hann tók við búðinni minna
en tíu áram eftir að hún kom í höfuðborg-
ina, — það dýpkuðu bara broshrakkurnar
í kringum augun og hárið þynntist og hann
var löngu hættur að þurfa að vera með
aðkeyptan starfskraft, hann sá um alla af-
greiðslu sjálfur með aðstoð konu sinnar og
dóttur sem óx úr grasi og varð fullorðin
og flutti loksins á braut. — Ætli ég fari
ekki bráðum að koma mér héðan líka, hafði
hann sagt í hálfkæringi fyrir hálfu ári síð-
an, — það er ekkert orðið að gera í þessum
litlu hverfaverslunum, það fara allir í stór-
markaðina. — Ja, ekki ég, sagði hún þá,
ég veit ekki hvar ég ætti að kaupa inn ef
þú værir ekki hér! Og Garðar hló og sagði:
— já, ef það væru ekki svona tryggðatröll
einsog þú, þá væri maður líklega hættur
þessu. Og hún fór, glöð í hjarta, því að það
er gott þegar manni er sýnt vinarþel, en
jafnframt dálítið kviðin yfír orðum hans,
því að þótt hún vissi að það væru fleiri
verslanir til, eina gat hún meira að segja
séð út um eldhúsgluggann, þá var Garðars-
búð sú eina sem hægt var að komast í án
þess að fara yfir götu — og Garðarsbúð
var líka eina verslunin sem hún hafði kom-
ið inní um ævina.
Það er merkilegt lífið að mörgu leyti.
Einsog þetta, að hinn stóri og hrausti kaup-
maður skyldi fyrirvaralaust falla í blóma
lífsins, en sjúklingurinn konan hans lifði
og lifði. Og ástand hennar breyttist meira
að segja ekki neitt, hún lá í rúminu mestall-
an daginn með dregið fyrir gluggana — fór
bara á fætur tvisvar á dag til að staulast
á baðherbergið, en það var að vísu bara
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6.JÚLÍ 1996