Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1994, Blaðsíða 2
Oddur heilsar uppá Kristján konung X á Alþingishátíðinni 1930.
ing: „Þá klappaði hann mér á kollinn
og sagði: „Bleddaður liddi kaddinn,
bedd að gefa þér bening.“ Oddur var
smámæltur og hafði skrýtinn tal-
anda, lá hátt rómur eins og títt er
um suma menn sem heyra illa.
Hjartalag hans var gott og samstöðu
sýndi hann með fátækum verka-
mönnum og sjómönnum. Hann
íýlgdist með baráttu þeirra fyrir
betri kjörum og gekk sjálfur í Sjó-
mannafélag Reykjavíkur og Alþýðu-
flokkinn.
Árið 1924 bjó Oddur Sigurgeirs-
son í dimmu kjallaraherbergi á Spít-
alastíg 7. Uppi á lofti þar bjó Hall-
bjöm Halldórsson prentari, einn af
leiðtogum Alþýðuflokksins, og þar
var oft mannmargt, bæði af skáldum
og áhugamönnum um stjómmál. Er
nú ekki að orðlengja það að Oddur
var dubbaður upp í það að gefa út
blöð og hét annað þeirra Harðjaxl
réttlætis og laga en hitt Endajaxl,
tímarit gefið út af Harðjaxlsflokkn-
um. Ungu róttæku mennimir uppi
á lofti lögðu honum til efni en Oddur
var titlaður ritstjóri og ábyrgðar-
maður. Hefur þetta vafalaust verið gert í
því skyni að Oddur hefði lífsviðurværi af
blöðunum en þeir sem skrifuðu í þau gátu
auðvitað ekki setið á sér að senda íhaldinu
í bænum svæsnar pólitískar pillur undir
nafnleynd. Fór nú brátt að hitna í kolunum.
Haustið 1924 birtist leiðari í Morgunblaðinu
sem hét Skúmaskotsmenn. Þar var veist
harðlega að þessari aðferð og sagt:
„En hið alvarlega við þetta er það að
nokkrir menn skuli velja gamlan, fátækan
og einstæðan mann, sem ekki mun heldur
vera talinn með réttu ráði, til þess að skríða
á bak við hann og kasta þaðan út til ýmsra
manna óhróðri og klámi. Það er vafasamt
hvort þessi leiksoppur ábyrgðarlausra
manna veit nokkuð um það sem í blaði hans
stendur. Hinum, þeim sem skrifa, stendur
á sama um það. Það er markmið þeirra að
fela sig. En heldur má það kallast lúaleg
ritmennska að ota nafni andlega farlama
manns fram fyrir sig og slengja á bak ein-
stæðs gamalmennis [Oddur var þá 45 ára]
þeirri skömm sem er að þeim skrifum sem
í blaðinu eru. Þeir taka nafn óvitans undir
það sem þeir skammast sín fyrir að gang-
ast við sjálfir."
Skömmu áður en leiðarinn birtist hafði
Morgunblaðið það eftir Oddi sjálfum að
meðal þeirra sem skrifuðu í blaðið væru
Gestur Guðmundsson, Jón Þórðarson, Ólaf-
ur Friðriksson, Hendrik J. Ottósson, Jens
Sæmimdsson, Ágúst Jóhannsson, Ársæll
Sigurðsson og Erlendur Erlendsson. Allt
voru þetta kunnir sósíalistar en flestir þeirra
gáfu út yfirlýsingu þar sem þeir neituðu að
hafa skrifað staf í Harðjaxi.
En skrif Morgunblaðsins urðu auðvitað
til að hleypa auknu fjöri í útgáfuna og Harðj-
axl kom út allt til 1927 og var mikið keyptur
í bænum og oft sviptingasamt í kringum
Odd sterka á þeim árum. Þorvaldur Guð-
mundsson, síðar kenndur við Sfld og fisk,
var einn af þeim sem seldu blaðið sem strák-
ur og telur hann að Vilhjálmur S. Vilhjálms-
son, blaðamaður og rithöfundur, hafi skrifað
mest í blaðið.
Svo er að sjá að Oddur hafi verið sviptur
fjárræði vorið 1926 því að þá birtist eftirfar-
andi tilkynning frá honum í Alþýðublaðinu:
„Get ekki ákveðið næsta útkomudag
Harðjaxls míns því ég er örþreyttur maður
eftir sölu síðasta blaðs ... Sem stendur er
ég bæði ritstjóri, prófarkalesari, afgreiðslu-
maður, sölustjóri og hraðboði, þ.e. express
eða fréttaritari. En ábyrgðarmaður má ég
ekki vera samkvæmt auglýsingu í auglýs-
ingablaði stjómarráðsins þar sem ég var
sviptur skaðræði eftir beiðni moðhausanna
og danska Mogga. Oddur Sigurgeirsson."
Sjálfur var Oddur hrekklaus maður, nán-
ast saklaus eins og bam og ekki var ör-
grannt um að vinir hans léku sér dálítið
með hann. Nokkm fyrir Alþingishátíðina
1930 gáfu þeir honum búning sem átti að
vera eftirlíking af búningi landnámsmanna
ásamt tilheyrandi vopnabúnaði. Oddi þótti
mikið til koma og var tekin mynd af honum
í búningnum ásamt Kristjáni konungi X. á
Alþingishátíðinni. Síðan sýndi hann sig iðu-
lega á götum Reykjavíkur í honum og bar
þá tré-atgeir og skjöld, fldæddist rauðum
kyrtli, var með rautt sítt herðaslá og hjálm,
líklega úr blikki.
Á ámnum í kringum 1930 og til 1934 bjó
Oddur í litlum steinbæ sem Höfn nefndist
og var þar sem hús Fiskifélagsins við Skúla-
götu stendur nú. Þegar Höfn var rifin
ákváðu vinir hans að reisa honum nýtt hús
við flughöfnina inn við Klepp. Var húsið
kaflað Oddshöfði og í því var ein stofa með
eldavél. Þar hafði blaðamaður Alþýðublaðs-
ins viðtal við hann haustið 1935. Oddur var
þá spurður að því hvað honum þætti vænst
um og fyndist mest gaman að. Svarið var
dæmigert fyrir þennan hjartahreina ein-
stæðing sem svo oft var hafður að háði og
spotti:
„Mér þykir vænst um öll lítil böm, eins
þó að þau séu óhrein, og mömmumar mega
ekki hræða böm með mér. Svo finnst mér
líka vænt um um hestinn minn og hundinn.
Hann sefur í stofunni hjá mér. Ég, hundur-
inn og hesturinn emm alltaf saman og mér
þykir mest gaman að því að vera með þeim
í góðu veðri upp í sveit.“
Oddur tók miklu ástfóstri við Sjómanna-
félag Reykjavíkur og mátti aldrei heyra á
það hallað. Hug sinn til síns gamla félags
sýndi hann árið 1947 er hann afhenti stjóm
þess 40 þúsund krónur til sjóðsstofnunar
er bæri nafn hans. En markmið sjóðsins
átti að vera það að styrkja aldraða sjómenn
til vistar á Dvalarheimili aldraðra sjó-
manna. Þessum fjármunum hafði Oddi tek-
ist að safna saman á löngu árabili og vom
að mestu smágjafir er fjölmargir vinir hans
og velunnarar höfðu rétt að honum.
Síðasta árið sem Oddur sterki af Skag-
anum lifði var hann á Elliheimilinu Gmnd
og þar lést hann 7. maí 1953.
Höfundur er sagnfræöingur.
Hin nýja söguskoðun
Eftir STEINAR PÁLSSON
Talsvert hefur verið rætt um
hina nýju söguskoðun nú
um sinn. En hvað er ný
söguskoðun? Ég tek dæmi:
í ágætu uppflettiriti, þar
sem hin nýja söguskoðun
hefur læðst inn stendur:
„Dönsk yfirvöld reyndu
yfirleitt ekki að þvinga íslendinga til eins
eða neins.“ Síðar í sama riti stendur: „Eignar-
hald á jörðum 1550 til 1700: „Kirkjan átti
30 prósent jarða, konungur 20 prósent.
Fimmtíu prósent vora í einkaeign.““ Alkunn-
ugt var hvað kirkjan var gráðug og gekk
hart fram í að eignast jarðirnar. Með ein-
hverjum hætti tókst kónginum þó að eignast
sín 20 prósent. Þessar jarðir kirkju og kóngs
munu yfirleitt ekki hafa verið lakari jarðirn-
ar. Hér kemur smá dæmi um afskipti kóngs-
ins af málum íslendinga á seytjándu öld.
Torfi frá Keldum var skipstjóri í Hollandi.
Kom hann þaðan til Þorlákshafnar 1668 og
verslaði í óleyfi lítið eitt við bændur. Þeim
var refsað en Torfi slapp. Aftur kom hann á
Akranes 1671 og seldi þá tóbaksrúllur, Jóni
Vigfússyni sýslumanni, er íyrir það missti
sýslu sína, en varð þó síðar biskup á Hólum
(heimild, Keldur eftir Vigfús Guðmundsson).
I fyrrnefndu riti má sjá mynd af tveim mönn-
um, annar er með sátu á herðum. Undir
myndinni stendur: „Tveir fátæklegir búand-
karlar í Skagafirði á nítjándu öld bera heyj-
ið á sjálfum sér, líf bændafólks á íslandi
hefir sennilega oftar verið þessu líkt en hinni
glæsilegu mynd Eggerts Ólafssonar." (Sem
er neðar á síðunni.) Einhvers staðar hér á
milli mun nú sannleikurinn liggja. Ég er
fæddur á fyrsta áratugi tuttugustu aldar og
ólst upp við vinnubrögð sem höfðu tíðkast
frá landnámstíð. Aldrei hafði ég þó spumir
af þeim búskaparháttum sem lýst er á þess-
ari mynd. Sannleikurinn er að án hestsins
hefðu hinar breiðu byggðir íslands verið
óbyggilegar.
Nú skilst mér, eftir hinni nýju söguskoð-
un, að vegna ofrflds bændanna hafi ekki
myndast bæir hér á landi. Hvergi á byggðu
bóli mun nokkur mannlegur máttur hafa
getað hindrað að bæir mynduðust þar sem
skilyrði urðu til þess. Ætli það hafi ekki vald-
ið nokkm, að höfuðborgin var hinumegin við
sollinn sæ. Þrátt fyrir þetta „ofurveldi bænd-
anna“ tókst kirkju og kóngi að sölsa undir
sig helming jarða í landinu. Ég held að hinn
stórkostlegi skortur á byggingarefni hafi
hamlað framfóram hér á landi meira en nokk-
uð annað. Þegar Gamli sáttmáli var gerður
má glöggt sjá að menn höfðu þungar áhyggj-
ur af skorti á efni til skipasmíða. Ur hinum
mikla efnisskorti rættist fyrst með gufuskip-
unum. Þá fyrst var hægt að byggja bryggjur
þar sem hafnarskilyrði vom góð. Það þættu
stirðar samgöngur nú á dögum að fara á
seglskipi til Kaupmannahafnar og vera ef til
vill nokkra mánuði á leiðinni. Það tók vart
minna en eitt ár að leita á fund æðstu yfir-
valda. í sjónvarpsþáttum sem sagðir em
teknir samkvæmt hinni nýju söguskoðun er
íslenskum bændum lýst sem sérstaklega
grimmum og menningarsnauðum. Þannig er
farið með efnið að ætla mætti að hér væri
rætt um einhvern sérstakan þjóðflokk. Það
stríðir mjög gegn þessari nýju söguskoðun
sem við vitum um íslensku landnemana í
Ameríku. Þessir menn sem okkur er sagt
að hafi verið bæði grimmir og menningar-
lausir áttu góð samskipti við indíánana. Þar
skám þeir sig mjög úr öðram innflytjendum.
Ég held að í Ijósi hinnar nýju söguskoðunar
verði öll okkar saga óskiljanleg; bæti ritun
sagnanna á Sturlungaöld, en því næst að
þjóðinni skyldi takast að varðveita þessar
bókmenntir í mörg hundmð ár, þrátt fyrir
ömurlega fátækt. Það má heita mikið lán að
á mörg hundmð ára tímabili skyldi ekki koma
fram einhver ný söguskoðun, sem teldi hin
fomu rit einskis verð. Nú hefur komið upp
sú skoðun að starf bókasafnara, sem fluttu
handritin úr landi á átjándu öldinni, hafi
verið björgun frá glötun. Engin rök hafa
þeir fært fyrir sinni skoðun, sem því halda
fram, en hitt er staðreynd að þá var enn
verið að afrita gamlar bækur. Það sýnir best
hvort þá var litið á þær sem einskis vert drasl.
Mér skilst að samkvæmt hinni nýju sögu-
skoðun séu íslendingasögumar að mestu
skáldsögur. Hér villir það mönnum sýn að
þeir sem um þær fjölluðu, bæði í munnlegri
frásögn og síðan rithöfundamir, hafa verið
einstakir frásagnarsnillingar.
En þegar um er að ræða munnlega geymd
sagnanna má nokkuð sjá hvað best hefur
varðveist. Það em fyrst og fremst frásagnir
um ormstur og mannvíg og ættfræði. Það
Skagfirskur bóndi með heybagga á bak-
inu. Samkvæmt hinni nýju söguskoðun
var íslenskur landbúnaður í þessu formi
um aldir.
er mjög líklegt að ættartölumar séu það sem
fyrst hefur verið ritað hér á landi. Réttarfar-
ið byggðist á því að ættir stæðu saman. Sá
sem ekki átti einhverja öfluga frændur gat
verið illa staddur. Hitt er ekki nema eðlilegt
að sagnir sem ganga mann fram af manni,
kynslóð eftir kynslóð, verði dálítið skraut-
legri, eftir því sem fleiri sögumenn fjafla um
þær. Þegar Sturla Þórðarson sagði söguna
af Huld drottningu, kemur það Ijóst fram
að menn þekktu söguna, en samt sagði Sturla
söguna þannig að allir heifluðust af frásögn-
inni. Þetta var aðeins ein af þeim skemmti-
sögum, sem ekld nutu mikillar virðingar.
Þrátt fyrir þann viðhafnarbúning sem Sturla
hefur vafalaust fært söguna í, þegar hann
sagði hana í áheym Noregsdrottningar, er
ekki vitað til að hann hafi talið hana þess
virði að skrásetja hana. Þrátt fyrir hinn mikla
hæfileika til að bregða upp ógleymanlegum
myndum af fólki í ritum sínum, hefur Sturla
fyrst og fremst litið á sig sem fræðimann.
Nú er það eitt mesta áhugamál hinnar nýju
söguskoðunar að sanna að sagnir geti ekki
varðveist í munnlegri geymd nema mjög
skamman tíma. Ari er talinn hafa skrifað
íslendingabók á áranum 1122 til 1133; þá
em aðeins 125 ár frá kristnitöku. Þetta finnst
mér ekki langur tími þegar ég hef lifað vel
fjóra fimmtu aldar. Þó skilst mér að sumir
dragi jafnvel í efa að mikið sé að marka frá-
sögn Ara um kristnitökuna. Að sjálfsögðu
hefst ritöld hér á landi ekki með ritun íslend-
ingabókar. í fyrstu hefur verið ritað á lat-
ínu, hér sem annars staðar.
Islendingabók hefur naumast verið rituð
fyrr en eftir langvarandi tilraunir, sem em
týndar. Vegna hins mikla áhuga Islendinga
á sögu og ættfræði, er líklegt að í fyrstu
hafi slíkt verið ritað á latínu. En tfl að mögu-
legt væri að rita ættartölu, varð að finna upp
íslenska stafsetningu.
Nú segja gárungamir að ekki sé hægt að
rita sögu þjóðarinnar, þar sem nútíma sagn-
fræðingar haldi að Islendingasögumar séu
aðeins skáldsögur, jafnvel íslendingabók og
Landnáma. Þetta er fremur gróft grín. A
íslendingabók og Landnámu má þó sjá
glöggt fingraför snjallra vísindamanna. Eg
held að þeir sem aðhyllast hina nýju sögu-
skoðun þurfi að rannsaka ýmsa hluti betur
áður en þeir verða færir um að rita sögu
þjóðarinnar.
Höfundur býr [ Hlíð f Gnúpveijahreppi.
Gagnasafn
Morgunblaðsins
Aflt efni sem birtist í Morgunblaðinu
og Lesbók verður framvegis varð-
veitt í upplýsingasafni þess. Morgun-
blaðið áskilur sér rétt til að ráðstafa
efninu þaðan, hvort sem er með end-
urbirtingu eða á annan hátt. Þeir sem
afhenda blaðinu efni til birtingar telj-
ast samþykkja þetta, ef ekki fylgir
fyrirvari hér að lútandi.