Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1994, Blaðsíða 8

Fyrir utan að vera rithöfundur og sanntrúaður kommúnisti fékkst Hans Scherfig
einnig við myndlist. Myndir hans þóttu samt í afar miklu ósamræmi við myndlist
róttækra, ungra manna um þetta leyti, því Scherfig var náttúrudýrkandi í myndum
sínum og málaði sambland fjölskrúðugra planta og furðulegra dýra.
það er einmitt það sem er manni efst í huga
eftir lestur ekki bara Vanrækta vorsins held-
ur einnig annarra verka Scherfigs eins og
t.d. „Den forsvundne fuldmægtig" (Fulltrú-
inn sem hvarf - 1938), „Idealister" (Hug-
sjónamenn - 1942 ) og „Den fortabte abe“
(Glataði apinn - 1964). Upphafið, vorið í h'fi
hvers einstaklings er mikilvægasta þroska-
skeiðið, undirstaða velferðar og hamingju á
lífsins göngu. Ef með handafli og undir nei-
kvæðum formerigum er reynt að breyta og
hrófla við meðfæddum hæfileikum og hneigð-
um, brestur undirstaðan. Segja má að ein-
mitt þetta sé kjaminn í boðskap bóka Hans
Scherfigs, hvort sem leiktjöldin séu lífið inn-
an veggja forstokkaðs menntaskóla, tilveran
sem fulltrúi við skrifborð hjá hinu opinbera
eða þátttaka í dönsku andspymuhreyfing-
unni á stríðsárunum. Bókin „Vanrækt vor“
hefúr slegið öll sölumet ádeilubóka í Dan-
mörku (árið 1974 fór hún yfir 200.000 seld
eintök), og þegar hún árið 1986 var gefin út
í Bandaríkjunum var hún valin ein besta bók
ársins. Bókin „Vanrækt vor“ hefur skipað
sér fastan sess í þjóðarvitundinni; vorið er
ekki bara krókusar og animónur í maí, held-
ur fast hugtak í mun víðara mannlegu sam-
hengi. Ef vorið í lífi manns er vanrækt -
ekki gefin sú næring sem er við hæfi; þ.e.
ást, hlýja og ekki síst marinvirðing, er útkom-
an bæling, minnimáttarkennd og kúgun. Það
sem Scherfig er að benda okkur á í verkum
sínum er í sjálfu sér sígild sannindi; að kúg-
un fæðir alltaf af sér kúgun, slævir tilfinn-
ingalífið og býður upp á siðferðilegan van-
þroska. Ailt þetta „sannar“ hann í verkum
eins og „Vanrækt vor“ og „Fulltrúinn sem
hvarf‘ með því að lýsa árunum frá bamæsku
tii fuliorðinsára sem ferli samkvæmt lögmál-
inu um inntak og úttak. í upphafi eru dreng-
imir í „Vanrækt vor“ eins og drengir og
böm almennt, hafa áhuga á öllu mögulegu
sem okkur fullorðna fólkinu finnst lítt áhuga-
vert og jafnvel ógeðfellt, eins og t.d. lifriaðar-
háttum froska og skorkvikinda sem og
þroskaskilyrðum illgresis. Hjá einum
drengnum er áhuginn á öllu lífríkinu svo
mikill að í takmörkuðum frístundum sínum
les hann og fræðist um allt þar að lútandi
af slíku kappi að hann veit mun meira um
málið en líffræðikennarinn. Þess vegna fær
hann bara 5 í líffræði á stúdentsprófi. Ekki
er ólíklegt að einmitt Scherfig sjálfan sé að
finna sem fyrirmynd að þessum dreng en
hann hafði óbilandi áhuga á náttúrunni og
lífríkinu og allt til dauðadags árið 1979 vann
hann að miklu verki um allar tegundir skor-
dýrsins gullsmiðs í Danmörku og lifnaðar-
hætti þeirra.
Latínukennarinn, áðumefndur Lektor
Blomme, sem deyr í upphafi sögunnar, gefur
einkunnir og dregur nemendur í dilka eftir
eigin geðþótta, eða öllu heldur eigin bældu
og afbrigðilegu hvötum. Önnur aðal sögu-
hetja „Vorsins" er Edvard Ellerstrom sem
er uppáhald Blommes og er skýring höfund-
ar eftirfarandi: „Edvard Ellerstrom er svo
gimilegur drengur í hreinum matrósukraga
og hnébuxum og er með ljóst hár og blá
augu og brosir svo fallega." (Det forsomte
forár bls. 104). Líka hér spinnur Scherfig
að einhverju leyti út frá eigin reynslu, en
sjálfur féll hann í latínu í menntaskóla og
varð að taka einn bekk tvisvar. Er ekki ólík-
legt að sá latínukennari hafi hugsað honum
þegjandi þörfina, ekki bara þegar „Vanrækt
vor“ kom út, heldur líka yfir þeim sess sem
hann með reynsluskrifum sínum skipaði hon-
um í danskri bókmenntasögu. Gagnrýni
Scherfigs beinist fyrst og fremst að skólanum
og þeim uppeldis- og kennsluaðferðum sem
þar eru í heiðri hafðar, en um leið og hann
gagnrýnir skólann gagnrýnir hann líka kerf-
ið sem slíkt. Það að skóli eins og Metropolit-
an-skólinn skuli vera til álítur Scherfig merki
um sjúkt samfélag. Hálfsmánaðarlega eru
drengimir sendir heim með vitnisburð um
frammistöðuna. Ein og sér væri vitnisburða-
bókin ekkert hættuleg, ef ekki kæmi til sam-
anburðurinn við hina nemenduma og þó að
meðal drengjanna ríki ákveðin samkennd,
skiptir það mjög miklu máli fyrir heimilisfrið-
inn og sálarástandið að félagamir hafi fengið
aðeins lélegri vitnisburð en þeir sjálfir. í
bókinni segir höfundur eftirfarandi um þetta:
„Þetta er hyggindalegt og þrauthugsað
kerfi, sem hefur það markmið, að þroska þá
eiginleika sem álitnir em mikilvægir í samfé-
laginu." („Det forsomte forár“ bls. 86.)
í skáldsögunni „Fulltrúinn sem hvarf ‘ er
einn bekkjarbróðirinn, Teodor Amsted, aðal
söguhetjan - eða reyndar öllu heldur and-
hetjan. í þeirri bók er sýnt fram á hvemig
fulltrúinn hjá hinu opinbera, hinn vammlausi
Teodór Amsted, sem alinn er upp í góðu
umhverfi sem sonur skrifstofustjóra í ráðu-
neyti, er í þjóðfélagslegu samhengi vita
óstarfhæfur. Sem félagsvem, manni, manna
á meðal, líður honum ekki vel og ákveður
að kveðja hina skipulögðu og fyrirfram
ákveðnu lifnaðarhætti fulltrúans. Honum
tekst að hrinda áformum sínum í framkvæmd
með þeim hætti að setja á svið sjálfsmorð
gamals skólafélaga og láta líta út fyrir að
hann sjálfur, Teodór Amsted, hafi framið
sjálfsmorð. A þennan hátt tekst honum að
losa sig alveg úr viðjum félagslegra skuld-
bindinga - og úr fjölskyldunni. En þegar
hann fer að vitja leiðis síns, fer það fyrir
bijóstið á honum að á legsteininum stendur
„Friður", sem er einmitt það sem Amsted
hefur ekki öðlast við vistaskiptin.
Þann firið og þá sálarró sem hinn mið-
aldra, fyrrum fulltrúi í hermálaráðuneytinu
hefur leitað að, finnur hann loks, innan fang-
elsismúranna þegar allt kemst upp. Þar er
lífið og tilveran svo afinörkuð og takmörkuð
að hún samræmist því uppeldi sem Teodór
Amsted hafði hlotið. Félagsleg aðlögunar-
hæfni hans hafði verið svo rækilega væng-
stífð að þegar hann loks öðlaðist hið lang-
þráða frelsi, varð hann hræddur og óöruggur
og gat alls ekki notið þess. Lokaorð Scherf-
igs um söguna af fulltrúanum sem hvarf eru
þessi:
„Ekki eru allir fangar jafn ánægðir og
Teodór Amsted. Þeir eru órólegt fólk, enda
hafa þeir ekki hlotið jafn gott uppeldi og
hann. Þeir hafa ekki verið búnir undir þess
konar líf í mörg ár. Þeir hafa ekld notið skóla-
göngu á borð við hann. Þeir hafa haft of
mikið hugarflug. Þeir eru. ekki geðspakir og
borgaralegir. En fyrir Teódór Amsted er til-
gartgi lífsins náð. Loks er námi hans lokið.
Hann hefur hlotið allt sem hann hefur sóst
eftir. Allar óskir hans hafa verið uppíylltar."
(Den forsvimdne fuldmægtig bls. 183.) Ein-
mitt hér erum við komin að lífsviðhorfinu
hjá Scherfig sjálfum, en aðeins 22 ára gam-
all fór hann að sækja fundi hjá Kommúnista-
flokki Danmerkur (DKP) og seinna (árið
1932) varð hann yfirlýstur og rétttrúaður
kommúnisti; meðlimur í flokknum. í fyrstu
vildu kommúnistamir ekki þekkja hann, trú-
lega vegna hins borgaralega bakgrunns, en
einnig vegna þess að myndimar sem Scherf-
ig málaði vora í hrópandi ósamræmi við þann
boðskap sem hann seinna miðlaði í ritverkum
sínum. Það var einmitt í kringum 1927 að
Scherfig ákvað að láta hugmyndir um há-
skólanám lönd og leið og freista þess að lifa
af listinni. A háskólaáranum hafði hann kom-
ið víða við; í bókmenntafræði, dönsku, þýsku
og dýrafræði. Segja má að bæði hugvísindin
og dýrafræðin skipi í senn sinn fasta sess
og séu ákveðin undirstaða í listsköpun
Scherfigs. Flestar myndir hans sýna mann-
eskjuna í óheftri náttúranni - úti í fram-
skógi - á meðal dýra og innfæddra. Litirnir
era hreinir/tærir, yfir öllu hvílir friðsæld og
í myndunum er ákveðið naívískt yfirbragð.
Sjáífur útskýrði Scherfig samhengið milli
myndsköpunar sinnar og ritverka á þann
hátt að svona fallegur, bjartur og fölskvalaus
gæti heimurinn verið ef ekki væri hinu kapít-
alíska kerfi um að kenna. Trúlega hafa kynni
hans og samneyti við höfunda á borð við
Hans Kirk og Otto Gelsted haft áhrif á það
í hvaða átt lífsskoðun Scherfigs mótaðist, en
bæði Gelsted og Kirk vora yfirlýstir komm-
únistar og boðuðu þá lífssýn í verkum sínum.
Um margt era þeir nafnamir Hans Kirk og
Hans Scherfig sprottnir úr svipuðum jarð-
vegi; báðir aldir upp við góðar aðstæður;
faðir Kirks var læknir og á báðum heimilum
gætti mikillar víðsýni i skoðunum. Þegar
þeir Gelsted hittust var Scherfig ennþá
menntaskólanemi en Gelsted orðinn viður-
kenndur rithöfundur. Mörgum áram seinna
kallaði Gelsted Scherfig í grein sem hann
skrifaði um listamanninn og flokksbróðurinn
„Hæfileikavera með þrjú höfuð“ og á þar
líklega við Scherfig sem málara, rithöfimd
og blaðamann. Samfélagsgagnrýnandinn var
einskonar samnefnari fyrir þetta þrennt, en
að sjálfsögðu höfðu ekki allir jafn gaman af
hæðni Scherfigs og ádeilu á borgarastéttina.
„Vanrækt vor“ náði rétt að koma út, þegar
kaldir vindar fóra að blása um Danmörku
og ekki hvað síst menningarlíf þjóðarinnar.
Fljótlega eftir útkomu bókarinnar var ákveð-
ið að hún skyldi lesin upp í útvarpi, en mán-
uði seinna var sú ákvörðun afturkölluð. Þann
9. apríl 1940 hemámu Þjóðverjar Dani og
áttu menn eins og Scherfig og flokksbræður
hans ekki lengur upp á pallborðið. Arið 1941
tók Scherfíg ásamt öðram félögum úr Komm-
únistaflokki Danmerkur þátt í mötmælaað-
gerðum sínum í Kaupmannahöfii en var þó
Iátinn laus fljótlega vegna augnsjúkdóms sem
hann þjáðist af. Þess vegna hlaut hann ann-
að hlutskipti en svo margir flokksbræður
hans sem létu lifið í þýskum fangabúðum á
stríðsárunum.
Þó svo að Scherfig hafi átt marga andstæð-
inga vegna stjómmálaskoðana sinna hefur
engum tekist að hrekja þá háðsádeilu sem
hann setti fram um menntamál þjóðarinnar
í skáldsögunni „Vanrækt vor“. Einmitt á
þessum áram áttu miklar umræður sér stað
um uppeldis- og kennslumál þjóðarinnar og
vegur framlag Scherfigs til framfara í þeim
málum þungt. Þó svo að vissulega væri auð-
velt og freistandi að afgreiða málið með því
að hér væri um kommúnískan höfund og
kommúnískan áróður að ræða var gagnrýnin
of sönn til að henni yrði hnikað. Reyndar
áttu líka flokksbræður Scherfigs erfitt með
að samþykkja skrif hans vegna þess að þeim
þótti hann of lítið hættulegur kapítalisman-
um. í „Vanrækt vor“ segir hann t.d. frá vera-
leika jafnaldra skóladrengjanna sem er verk-
föll og kjarabarátta án þess að fjalla neitt
nánar um það eða benda á lausn sögupersón-
um til handa. Einnig var margbreytileiki
listamannsins þess valdandi áð, erfitt var að
„negla hann“, þó svo að hann í sjálfu sér
sviki aldrei lit pólitískt séð. Eins og áður
sagði þótti ýmsum of mikið ósamræmi milli
myndverka og ritverka Scherfigs, en á sama
hátt ruglaði það fólk í ríminu hvernig Scherf-
ig í öllum grundvallaratriðum, skildi fullkom-
’ lega á milli sögumanns, sjálfsins í verkunum,
og sjálfs sín sem einstaklings. Eftir var þá
bara þögnin og neikvæð umfjöllun um list-
rænt gildi bóka Scherfigs. Auðvitað breytast
hlutimir í ljósi sögunnar og með áranum
hlaut hann þá listrænu viðurkenningu sem
hann svo fyllilega átti skilið og sem „gagnrýn-
in samviskurödd" hefur hann skipað sér
fastan sess í vitund þjóðarinnar.
Heimildir: Hans Scherfig: „Det forsemte forár“, kilja
frá árinu 1976. Hana Scherfig: „Den foravundne fuldm-
ægtig“, kilja frá árinu 1984, Erik Skyum Nielsen:
Hans Scherfíg og borgaraleg hugmyndafræði; Tímarit
Máls og menningar. „Danske digtere i det 20. árhund-
rede“, „Politikens Litteraturhistorie“.
Höfundur er cand. mag. og kennir danskar bók-
menntir við Háskóla íslands og Kennaraháskóla js-
lands.
HRAFN A. HARÐARSON
Á slóð land-
póstsins
Á heiðavegum eru fárra augu
á ferli
nema fjalia
en nokkru fleiri fætur
feta sig milli þúfna
mýrastara, meðal lamba
melakamba,
leita hófa ...
Er það tófa eða tálsýn
sém talar til þín
villir þig og tryllir
tröll eða fjöll
eða trú þín sjálfs?
Þykist tala við þjón þinn
þörfin brýn
sjálfur vekur þér von
að vá linni
og létti þoku af leið
og lægi í sinni.
Keilir
Á hverju sem gengur
þótt allt sé á hverfanda hveli
er engan bilbug
á þér að fínna,
Keilir.
Og hann svarar:
Þú getur trútt um talað
tætara, vætara, ært um tært,
um mig gnauða vindar guða
er gengurðu’ í svefni vært.
Höfundur er bókavörður í Kópavogi.
JÓHANNA BJARNASON
Til...
Þú ert eins og veturinn
kaldur
óútreiknanlegur
hvítur eins og snjórinn
og glær eins og regnið.
Höfundur er.17 ára og fékk verðlaun fyrir
Ijóðið í Fjölbrautaskóla Garðabæjar.
SIGURLAUG ÓLÖF
GUÐMUNDSDÓTTIR
Á þorra
Bylur á þekju og brestur í viði
íblásvörtu myrkrinu stend éghér.
En agnarsmár logi á útbrunnu
skari
ennþá tórir í hjarta mér.
Er geisai' hríðin og glugga byrgir
og gnýrinn dregur úr brjósti þor,
ég reyni að láta ei logann deyja,
en læt mig dreyma um íslenskt
vor.
Höfundur er húsmóðir og skrifstofumaður í
Kópavogi.
8