Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1993, Blaðsíða 2

Hinir eftirsóttu stólar ráðherranna á Alþingi. „ Völd og vegtyllur fáeinna einstakl-
inga skipta meira máli en velferð almennings“, segir greinarhöfundur.
úr garði gert að við getum lagað okkur að
markaðsaðstæðum í viðskiptalöndunum.
Þess vegna er nauðsyn að Island sé í örugg-
um markaðs- og viðskiptatengslum við ná-
grannaþjóðir og stór markaðssvæði, svo sem
Efnahagsbandalag Evrópu og Bandaríkin.
Hvemig þeim tengslum er hagað er álita-
mál sem hér verður ekki rætt. Skoðun min
er samt sú að tvíhliða samningar um þessi
málefni við einstök ríki eða samsteypur sé
öm'ki eins og íslandi hagstæðari leið en
samflot með hópi smáríkja þar sem við hljót-
um hvort sem er að vera á útjöðrum og
hafna vísast í tvöfaldri jaðarstöðu sem ekki
sýnist vænleg til áhrifa.
Við þau tímamót sem við nú lifum er
þess vegna hyggilegt að marka stefnu til
lengri tíma. Raunhæft virðist að innan
20-30 ára komi aðeins um helmingur af
útflutningstekjum þjóðarinnar frá sjávarafla
(fullunnin matvæli úr sjávarfangi þar með
talin) en hinn helmingurinn frá öðrum grein-
um; t.d. 15-20% frá ferðaþjónustu, 10-15%
frá orkufrekum iðnaði, 10-15% frá smáiðn-
aði og 5-10% frá þekkingaröflun og hug-
búnaðarvinnu. Ég held raunar að landbún-
aður hljóti að geta lagt eitthvað af mörkum
auk þess sem framleiðsla matvöru til sölu
innanlands á markaðsverði jafngildir gjald-
eyrisöflun.
Gjaldeyristekjur íslendinga hafa um ára-
tugaskeið að langmestu leyti komið frá sjáv-
arafla (u.þ.b. 80%) og þar af er mikill hluti
fluttur út sem hráefni eða hálfunnin vara.
Þessi einhæfni efnahagslífms er varhuga-
verð eins og reynslan sýnir. í nútíma verk-
skiptu þjóðfélagi er sjálfgefíð að efla þann
atvinnuveg og þann rekstur sem mestum
arði skilar. Á íslandi skipar sjávarútvegur
þessa stöðu nú og sennilegt að svo muni
áfram verða. En þjóðfélag — jafnvel þótt
lítið sé — lýtur ekki nema að hluta til sömu
lögmálum og fyrirtæki. Pjölbreytni í mennt-
un og störfum er frumatriði í skipan samfé-
lags ef þar á að blómgast margbrotið mann-
líf, einnig í félagslegu og menningarlegu
tilliti.
Sérstæði íslands í heiminum og tilvera
okkar sem sjálfstæðs ríkis byggist beinlínis
á íslenskri tungu og bókmenntum. Varð-
veisla tungunnar ætti því að vera æðsta
skylda lýðveldisins. Þessu eru flestir eða
allir sammála í orði kveðnu. En til .að ná
árangri í þessu efni þarf samstillta viðleitni
uppalenda, fjölmiðla og menntastofnana.
Gott uppeldi og traust menntun þegnanna
er frumforsenda fyrir sjálfstæði smáþjóðar
eins og íslendinga og hæfíleikar fólksins
mikilvægasta auðlindin. Stefnu í þessa veru
þarf að móta enn skýrar en gert hefur ver-
ið en þó einkum að fylgja henni betur fram
í verki. Sem dæmi um vankanta í fram-
kvæmd á þessum vettvangi mætti nefna
vöntun á leikskólum og furðulegan seina-
gang að koma á heilsdagsskóla í þéttbýli.
Listuppeldi í grunnskólum er stórlega van-
rækt og sama er að segja um verkmenntun
almennt.
Skeið þjóðlegrar endurreisnar, sem hófst
á íslandi fyrir nær 200 árum, er runnið á
enda. Helstu stefnumið brautryðjendanna
hafa ræst vonum framar. En breyttir tímar
eru framundan og horfur tvísýnar. Hvemig
má reisa merki nýrrar endurreisnar?
Flokkaskipanin Úrelt
Þeir sem fylgst hafa með þjóðmálaum-
ræðu á íslandi síðustu áratugina kannast
vel við staðhæfingar í þá átt að flokkakerf-
ið íslenska sé úrelt, úr samhengi við íslensk-
an veruleika og til þess megi rekja rætur
úrræðaleysis og kyrrstöðu ef ekki beinlínis
spillingar. Ég er þeirrar skoðunar að þessi
gagnrýni hafí á hveijum tíma átt við mikil
rök að styðjast. En hafi svo verið áður má
fullyrða að svo sé miklu fremur nú. Á þetta
hefur margsinnis verið bent af þeim sem
láta sig landsmál annars einhverju varða.
Á síðustu áratugum hafa reyndar verið
gerðar ítrekaðar tilraunir til að ijúfa hið
flokkspólitíska mynstur. Áhrifamestu dæm-
in eru stofnun flokks Frjálslyndra og vinstri
manna um 1970, Samtaka um kvennalista
og myndun Borgaraflokksins rétt fyrir kosn-
ingar til Alþingis sumarið 1987, auk annarra
sviptinga einkum á vinstri væng stjórnmál-
anna. En þessar tilraunir hafa runnið út í
sandinn og ekki haft varanleg áhrif á flokka-
skipan í landinu. — Kvennalistinn er þó
undantekning.
Flokkarnir íslensku, sem urðu til á 2. og
3. tug þessarar aldar, spruttu annars vegar
úr hugmyndum og pólitískum viðhorfum
sem voru að ryðja sér til rúms á Vesturlönd-
um o g hins vegar runnu þeir upp af atvinnu-
háttum sem þá voru ríkjandi á Islandi. Sjálf-
stæðisbaráttunni var enn ekki að fullu lokið
og stefnuskrá flokkanna tók svip af því.
En síðan hefur margt breyst eins og allir
vita. Sannfæring mín er sú að endurskipan
flokkakerfisins sé ekki aðeins eðlileg heldur
brýn nauðsyn. Því valda stórfelldar breyt-
ingar sem orðið hafa bæði hér á íslandi og
úti í heimi. Fyrir okkur íslendinga skiptir
auðvitað búseturöskunin mestu máli, en hún
hefur verið svo mikil að tala má um land-
nám öðru sinni. Ennfremur segir til sín ört
vaxandi tækni og nýr markaðsgrundvöllur
samfara hruni pólitískra hugmyndakerfa og
umbrota á flestum sviðum víða um veröld.
Við íslendingar ættum því að athuga
rækilega hvemig er komið okkar hag og
endurmeta stöðu okkar í heiminum. Þetta
á alveg sérstaklega við um stjómmálaflokk-
ana sem eru lykilaðilar stjómkerfísins í lýð-
ræðisríkjum. Hvemig gegna flokkarnir í dag
hlutverki sínu? (Sérstök löggjöf um starf-
semi stjórnmálaflokka í landinu mun ekki
enn hafa verið sett og ekkert opinbert eftir-
lit er með fjárreiðum þeirra.) í blaðagrein
sem þessari er ekki unnt að gera úttekt á
stöðu hvers flokks um sig eða rökræða
hvaða horfur era á að hann skili verkefni
sínu á viðunandi hátt. Aðeiris er unnt að
nefna fáein dæmi til að gefa vísbendingar
um hvað við er átt.
Alþýðuflokkur Og
Alþýðubandalag
Alþýðuflokkurinn var stofnaður til að
beijast fyrir bættum kjörum alþýðu og
launafólks, sérstaklega í bæjunum. Grund-
vallarmarkmið og langtímasjónarmið
flokksins vora hins vegar sótt í hugmyndir
sameignarmanna um breytta þjóðfélags-
skipan og atvinnurekstur á grunni þjóðnýt-
ingar þótt flokkurinn hyrfi fljótlega að hóf-
samlegri framkvæmd slíkra kenninga.
Kommúnistaflokkur íslands var svo stofnað-
ur 1930, klofningshópur úr Alþýðuflokknum.
Sameiningarflokkur alþýðu, Sósílistaflokk-
urinn, verður til 1938, þegar gerðar vora
misheppnaðar tilraunir til sameiningar þess-
ara flokka. Og svipuð áform um sameiningu
og tilheyrandi umbrot komu af og til upp
á yfirborð stjórnmálanna næstu áratugina.
Tilkoma Alþýðubandalagsins sem stjórn-
málaflokks á seinna helmingi sjöunda ára-
tugarins var hin pólitíska niðurstaða þess-
ara átaka. Sama má segja um stofnun flokks
Frjálslyndra og vinstri manna um 1970.
Gagnslaust er að róta í fortíðinni í þeim
tilgangi að finna sökudólga. Hér er heldur
ekki rúm til að rekja hina flóknu sögu sam-
einingar og klofnings á vinstra væng ís-
lenskra stjórnmála. Hins vegar fínnst mér
almenningur eiga kröfu til að þessir tveir
flokkar — Alþýðuflokkurinn og Alþýðu-
bandalagið — sem báðir eiga sér uppruna
í hugmyndum sameignarmanna, geri skil-
merkilega grein fyrir stefnu sinni um ís-
lensk samtíma málefni. Þetta finnst mér
hvoragur flokkurinn gera á trúverðugan
hátt. Að vísu hefur annar þeirra, Álþýðu-
flokkurinn, haft forystu um aðild íslands
að EES-samkomulaginu en hinn, Alþýðu-
bandalagið, barist gegn þeirri aðild. Ef bet-
ur er að gáð virðist þó margt á huldu um
raunverulega afstöðu flokkanna, bæði í
þessu máli og öðrum sem því tengjast.
Flokkamir verða að gera upþ fortíð sína
nema þeir hyggist þrauka sem sértrúarhóp-
ar og lifa á óánægjufylgi þegar illa árar.
Annars hljóta þeir að leggja fram nýja
stefnuskrá í samræmi við stöðu mála heima
og erlendis. Þá sést væntanlega einnig hvað
þessa flokka greinir raunveralega á um eins
og má! horfa nú. Og það má svo sem iíka
spyija hvað greini alþýðuflokksmenn frá
þeim hópi fijálslyndra sjálfstæðismanna sem
stundum eru nefndir mið-demókratar með
óljósri tilvísun til flokka í Danmörku. Eða
hvað skilur að landsbyggðarþingmenn úr
röðum sjálfstæðismanna og framsóknar-
manna eða jafnvel alþýðubandalagsmanna?
Framsóknarflokkurinn
Framsóknarflokkurinn var upphaflega
bændaflokkur. Grundvöll framfara og
menningar var að áliti stofnenda flokksins
aðeins að finna í bændasamfélaginu og efl-
ing búskapar í sveitum því talin höfuðnauð-
syn. Hlutverk flokksins var öðru fremur að
vera annars vegar pólitískur armur bænda-
stéttarinnar og hins vegar kaupfélaganna.
Nú fækkar bændum ár frá ári og hlutur
.samvinnufélaga minnkar einnig ört svo að
tala má um hran þeirra samtaka. Orsakir
þessarar þróunar eru margvíslegar og i
sjálfu sér óháðar starfi og stefnu Framsókn-
arflokksins. En fram hjá þeirri staðreynd
verður þó ekki gengið að flokkurinn var frá
upphafi pólitískur málsvari þessara samtaka
og þau að sínu leyti helsti bakhjarl hans á
vettvangi þjóðlífsins. Spurningin er þá þessi:
Hefur flokkurinn á siðustu misserum lagt
fram stefnuskrá þar sem vandi íslensks
samfélags er brotinn til mergjar og ný fram-
tíðarsýn kynnt líkt og framherjar flokksins
gerðu á öðrum áratug aldarinnar þegar
landsmenn lifðu líka á tímamótum og ringul-
reið ríkti í stjórnmálum? Ef svo er þá hefur
sú stefnumótun farið fram hjá mér.
Sjálfstæðisflokkurinn
Sjálfstæðisflokkurinn varð til við samruna
tveggja flokka, íhaldsflokksins og Fijáls-
lynda flokksins, undir lok þriðja áratugar-
ins. Flokkurinn hefur löngum talið sig „flokk
allra stétta“ og þess vegna mætti lýsa hon-
um sem einhvers konar „þjóðarflokki". Ekki
getur þó neinum dulist að Sjálfstæðisflokk-
urinn hefur frá upphafí fyrst og síðast
gætt hagsmuna eignamanna og atvinnurek-
enda, einkum í sjávarútvegi og verslun.
Styrkur flokksins hefur líka alltaf verið
meiri í þéttbýli en dreifbýli og Reykjavík
hans höfuðvígi. Markaðshyggja í einhveiju
formi ásamt óljósri skírskotun til „framtaks
einstaklingsins" hefur dugað flokknum
býsna vel sem sameiningartákn.
Sjálfstæðisflokkurinn er þannig eins kon-
ar regnhlífasamtök þar sem saman era
komnir fulltúar ólíkra hagsmuna og við-
horfa, stétta og byggðarlaga. í þessu felst
vitanlega viss styrkur en einnig mikil hætta
á sundrangu og togstreitu. Byggðaröskun,
breyttir atvinnuhættir og efnahagsvandi
valda því að jafnvægisleikurinn verður sí-
fellt flóknari. Viðvarandi valdastreita í
flokknum undanfarin 15-20 ár er til vitnis
um þetta. Hér er ekki aðeins um persónuleg-
an metnað manna að ræða. Barátta einstakl-
inga um völd í forystusveit flokka lognast
fljótt út af ef hún styðst ekki við hagsmuni
og raunveralegan skoðanamun. Flest bendir
til að átökin milli hagsmunahópa í flokknum
muni enn fara vaxandi eftir því sem krepp-
an í efnahagslífinu dýpkar. Spurningin er
þessi: Hljóta ekki svo djúpstæð ágreinings-
efni hagsmunahópa að lama frumkvæði
flokksins á því sviði sem hefur a.m.k. hing-
að til verið talið aðalverkefni stjórnmála-
flokka: að móta heildarstefnu í landsmálum?
Eða er kannski meiningin að markaðurinn
sjái framvegis alfarið einn um það verkefni?
Samtök Um Kvennalista
Þátttaka íslenskra kvenna í stjórnmálum,
fyrst í kosningum til borgarstjórnar í
Reykjavík og síðar með formlegri stofnun
stjórnmálaflokk's, hefur haft mikil áhrif á
íslensk stjórnmál. Samstaða kvenna í svo
ríkum mæli innan eigin stjórnmálaflokks
mun vera séríslenskt fyrirbæri og hefur
vakið athygli út um heim. Flokkurinn nýtur
þess að hann er enn ungur og forystukonur
hans þekkja af eigin raun líf og starf ungs
fólks í landinu, ekki síst á þéttbýlissvæðun-
um. Tillögur þeirra og málflutningur er því
oftast jarðbundnari og trúverðugri en óljós
loforð fjórflokksmanna.
Ég er samt þeirrar skoðunar að Kvenna-
listinn, ef flokkurinn ætlar sér alhliða hlut-
verk í landsmálum, geti varla til lengdar
byggt stefnuskrá sína einhliða á sérstakri
lífssýn og reynslu kvenna og hagsmunabar-
áttu þeirra, hversu réttmæt sem þau sjónar-
mið annars kunna að vera. Fleira verður
að koma til.
Flokkarnir Valda Ekki
Hlutverki Sínu
Niðurstaða hugleiðinga minna um ís-
lensku stjórnmálaflokkana er eitthvað á
þessa leið: Gömlu flokkarnir á íslandi eru
kyrfilega staðnaðir. Þetta á ekki aðeins við
um markmið og framtíðarsýn flokkanna
heldur einnig og ekki síður um vinnubrögð
forystumanna og skírskotun þeirra til kjós-
enda.
Á síðastliðnu ári kom út í Þýskalandi bók
sem byggð er á viðtölum tveggja blaða-
manna við Richard von Weizsácker forseta
landsins. { bókinni fjallar forsetinn opin-
skátt um mörg helstu vandamál Þýska-
lands. Þar er einnig að fmna kafla um stjóm-
málaflokkana þýsku og átelur forsetinn
margt í starfsemi þeirra. Gagnrýni von
Weizáckers beinist ekki síst að sjálfu flokks-
ræðinu sem leiki lausbeislað utan og ofan
við stjórnvöld ríkisins, enda séu flokkunum
engar skorður settar í stjórnarskránni. Þetta
telur hann bæði undarlegt og hættulegt þar
eð flokkarnir séu sjálf höfuðforsenda lýð-
ræðislegra stjórnarhátta í lýðríkjum okkar
tíma.
Mörg þau einkerini sem von Weissácker
lýsir og telur að hrjái þýsku flokkana eru
einnig . áberandi hjá stjómmálaflokkunum
íslensku. Flokkshagsmunir virðast settir
ofar þjóðarhagsmunum. Völd og vegtyllur
fáeinna einstaklinga skipta meira máli en
velferð almennings. Bein spilling meðal
flokksgæðinga og valdamanna er skammt
undan. Um slíkt mætti nefna nýleg dæmi
bæði erlendis frá og hérlendis.
Alkunna er að ungt fólk hefur flest lítinn
áhuga á starfsemi stjómmálaflokka um
þessar mundir. Því má vera að færra hæft
fólk sé nú starfandi innan flokkanna en
áður var. Yfir þessu er víða kvartað á Vest-
urlöndum og erfitt að segja hvað veldur.
Nú þegar hefðbundnir atvinnuvegir era
annaðhvort komnir í jaðarstöðu eins og land-
búnaður eða á heljarþröm eins og sjávarút-
vegur þá er þetta áhugaleysi unga fólksins
á vandamálum samfélagsins þjóðinni sér-
lega hættulegt. Nýmæli í atvinnurekstri
fara oft út um þúfur vegna flausturslegs
undirbúnings af hálfu opinberra aðila; flest
ýmist í ökla eða eyra, stundum alger vantrú
eða þá að einhver nýjungabóla á öllu að
bjarga.
Og hvað er helst til ráða? Ekki virðist
skortur á hugmyndum. Það sem vantar
fínnst mér vera markviss úrvinnsla tillagna,
setning markmiða bæði til lengri og
skemmri tíma og myndun samtaka á lýðræð-
islegum grunni þar sem unnið er að félags-
pólitískum úrlausnum út frá mismunandi
forsendum fólks. Það er sögulegt hlutverk
stjórnmálaflokka að marka meginlínur í
þjóðmálum. íslensku flokkarnir bregðast
allir meira eða minna í þessu tilliti. Ef
marka má reynslu síðustu áratuga er ekki
sennilegt að mikil breyting verði að þessu
leyti á næstunni. Þess vegna legg ég til að
þjóðin — fólkið í landinu — knýi sjálft fram
breytingu á starfsháttum flokkanna. Til
þess er í rauninni ekki nema eitt ráð: stofn-
un nýrra samtaka — utan við núverandi
flokka. Smátt og smátt munu svo þessi
samtök leysa gömlu flokkana af hólrni. Þetta
gerðist á 2. og 3. áratug þessarar aldar og
það getur enn gerst.
Stundum heyrist því haldið fram, einkum
af yngra fólki, að vandi nútíma samfélags
verði ekki leystur á pólitískum vettvangi;
þau verkefni leysist best og að mestu leyti
sjálfkrafa fyrir tilstilli markaðarins og tækn-
innar. Besti kosturinn fyrir okkur íslendinga
sé því að sækja strax um fulla aðild að EB,
ekki síst þar sem pólitísk forysta okkar sé
jafn léleg og raun ber vitni. Ég er ekki
sömu skoðunar eins og þessi grein er til
vitnis um þótt ég sé því sammála að endur-
skilgreina þurfi hlutverk og stöðu stjórn-
málaflokka og stjórnmála almennt í nútíma
samfélagi.
Niðurlag í næsta blaði.
Höfundur er sálfræðingur og fyrrverandi rektor
Kennaraháskóla Islands.